Tiến sĩ Nguyễn Việt, Giám đốc Trung tâm Tiền sử Đông Nam Á, thành viên các đợt khảo cổ cho biết, phát hiện hình khắc trên đá ở Suối Cỏ có ý nghĩa rất lớn đối với nghiên cứu tiền sơ sử.
Nằm ẩn mình trong thung lũng với cảnh sắc bình dị, nguyên sơ của núi rừng và những thửa ruộng bậc thang lúa đang trổ bông là cụm di tích khảo cổ đặc biệt bãi đá có hình khắc cổ Suối Cỏ (xã Nhân Nghĩa, tỉnh Phú Thọ). Tại đây, có những hòn đá lưu giữ hình khắc cổ xưa đầy bí ẩn mang nhiều giá trị lịch sử, văn hóa vượt thời gian của vùng đất Mường Vang Hòa Bình cũ.
* Những bí mật chưa lời giải và giá trị khảo cổ vượt thời gian
Theo chân người dân địa phương, chúng tôi bắt đầu hành trình lội ngược dòng suối Cỏ để trực tiếp khám phá, chiêm ngưỡng những khối đá có hình khắc cổ hàng nghìn năm tại thôn Suối Cỏ, xã Nhân Nghĩa. Sau gần một giờ di chuyển, chúng tôi đã tiếp cận được những khối đá lưu giữ hình khắc cổ xưa nằm giữa dòng suối Cỏ. Theo thời gian, những hình khắc trên đá đã phai mờ đi ít nhiều, người dân nơi đây vẫn quen gọi những khối đá kỳ lạ ấy là “đá mặt quỷ” bởi hình khắc trên đá giống khuôn mặt kỳ dị.
Anh Quách Việt Anh, nguyên cán bộ địa chính xã Nhân Mỹ cũ nay là xã Nhân Nghĩa, tỉnh Phú Thọ cho biết, những hình khắc cổ trên đá được người dân địa phương phát hiện trong quá trình canh tác từ lâu. Ban đầu, không ai để ý đến những giá trị về lịch sử, thời gian… chỉ biết là bãi đá cổ có từ rất lâu. Người dân chăn thả gia súc và canh tác nơi đây khi đến đều đặt lễ vật lên những hòn đá có hình khắc để cầu mong sức khỏe, mùa màng thuận lợi, vật nuôi sinh trưởng phát triển.
Hiện nay, ngành chức năng chỉ mới xác định rõ 3 hình khắc, 2 hình còn lại khá mờ. Khối đá thứ nhất có một hình vẽ gợi nhiều hình ảnh liên tưởng, có thể là hình người bụng phệ giơ hai tay lên trời cũng có thể là hình mặt người với mũi, miệng và hai mắt. Khối đá thứ hai cách khoảng 20m có 4 cụm khắc với vòng tròn đồng tâm và hình gợi nhớ đến mặt khỉ, mõm lợn… các nhà khoa học đánh giá cao tính cổ xưa độc đáo của các hình khắc trên đá phát hiện tại khu vực Suối Cỏ. Những hình khắc này là biểu tượng được thờ cúng cách ngày nay một vài ngàn năm liên quan đến tín ngưỡng nông nghiệp trồng lúa nước của các thế hệ cư dân bản địa.
Trong các báo cáo từ đợt khảo cổ tại cụm khảo cổ suối Cỏ, Tiến sĩ Nguyễn Việt, Giám đốc Trung tâm Tiền sử Đông Nam Á, thành viên các đợt khảo cổ cho biết, phát hiện hình khắc trên đá ở Suối Cỏ có ý nghĩa rất lớn đối với nghiên cứu tiền sơ sử. Những nét vẽ, chạm trên đá qua hàng nghìn năm nhưng vẫn rõ, đây là những dấu tích vật chất rõ nét thể hiện tư duy biểu tượng và tín ngưỡng cổ truyền của cư dân cổ xưa. Nhiều khả năng các hình khắc này thuộc về cư dân giai đoạn cuối văn hóa Hòa Bình, điều này trùng khớp với tài liệu khảo cổ tại hang núi xóm Trại và Mái đá làng Vành là nơi còn lưu giữ dấu tích cư trú, công cụ đá, gốm và đồ trang sức của các cộng đồng trồng lúa thời Phùng Nguyên - Đông Sơn.
Cũng theo Tiến sĩ Nguyễn Việt, các hình khắc thể hiện sự chỉn chu của những người tạo ra chúng, nét khắc và nội dung khá thống nhất, không phải tự tạo ngẫu hứng. Đặt trong hệ thống các hình khắc trên đá ở Việt Nam, hình khắc ở bãi đá Suối Cỏ giống với các hình khắc cổ trên đá ở Sa Pa (Lào Cai) ở chỗ chúng đều được thể hiện trên các khối đá granit cổ.
* Bảo tồn và phát huy giá trị di sản
Từ năm 2021 đến nay, có bốn đợt khảo sát bãi đá có hình khắc cổ ở Suối Cỏ do Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Hòa Bình cũ phối hợp với Trung tâm Tiền sử Đông Nam Á cùng nhiều chuyên gia hàng đầu trong các lĩnh vực khảo cổ, dân tộc học, bảo tàng, địa chất, nghệ nhân dân gian, thầy mo, già làng, trưởng bản thực hiện. Chính sự kết hợp giữa khoa học hiện đại và tri thức bản địa đã mở ra những góc nhìn đa chiều, giúp giải mã phần nào ý nghĩa các hình khắc trên đá. Kết quả bước đầu cho thấy, khu vực Suối Cỏ không chỉ là điểm khảo cổ mà còn là không gian văn hóa - tâm linh gắn bó mật thiết với đời sống tín ngưỡng của người Mường nơi đây.
Tại không gian này, cách bãi đá có hình khắc cổ khoảng hơn 100m, từ lâu người dân địa phương đã dựng một kiến trúc tâm linh nhỏ gọi là Quán Đoóng. Nơi đây hằng năm diễn ra những lễ cúng quan trọng của đồng bào như: Lễ khai hạ xuống đồng, Lễ rửa lá lúa và Tết lúa mới...
Trong những quan niệm tín ngưỡng về thế giới quan của các thầy mo vùng đất Mường Vang Lạc Sơn Hòa Bình cũ, hình khắc mặt người có sừng và vòng tròn đồng tâm được xem là biểu tượng thờ ma ươi đực, là loài ma gác cổng trời, trấn giữ rừng sâu. Bên cạnh đó, hình khắc “mặt quỷ” ngửa mặt lên trời được coi là thờ những mẹ ươi cái.
Theo bà Nguyễn Thị Linh Ngọc, Phó Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Phú Thọ, sự giao thoa giữa tri thức dân gian và các kết luận khảo cứu khoa học từ thực tế đã làm rõ hơn tính tín ngưỡng của nền nông nghiệp lúa nước hòa quyện cùng tín ngưỡng tâm linh bản địa của cộng đồng người Mường cổ.
Ngày 3/12/2024, UBND tỉnh Hòa Bình (cũ) đã ra Quyết định số 2628/QĐ-UBND xếp hạng cụm di tích bãi đá Suối Cỏ là di tích khảo cổ học cấp tỉnh.
Chủ tịch UBND xã Nhân Mỹ Nguyễn Đức Tuyên cho biết, bãi đá có hình khắc cổ Suối Cỏ được công nhận di tích cấp tỉnh cùng hai di tích quốc gia đặc biệt của vùng đất Mường Vang gồm hang xóm Trại và Mái đá làng Vành là nền tảng phát triển quan trọng trong hành trình bảo tồn các di sản độc đáo. Đây là cơ sở để chính quyền xã Nhân Nghĩa xây dựng sản phẩm du lịch văn hóa, khảo cổ kết hợp nghiên cứu, trải nghiệm không gian sống của cộng đồng dân tộc Mường tại địa phương.
Từ những hình khắc thô sơ trên đá, lớp trầm tích văn hóa ngàn năm đã dần được khơi mở. Bãi đá có hình khắc cổ Suối Cỏ đang kể tiếp câu chuyện về tín ngưỡng nông nghiệp lúa nước, thế giới quan của ông cha, của những cư dân Mường cổ, là minh chứng cho sức sống bền bỉ của văn hóa Hòa Bình.
Bảo tồn bãi đá có hình khắc cổ Suối Cỏ là bảo tồn ký ức văn hóa của một vùng đất Mường Vang cổ, đồng thời tạo động lực cho phát triển văn hóa - du lịch. Đó là cách kết nối quá khứ với hiện tại, để những giá trị ngàn năm của cha ông tiếp tục soi sáng hành trình các thế hệ hôm nay và mai sau./.
