Những năm qua, việc bảo tồn phát huy văn hóa đặc sắc của đồng bào Lự được tỉnh, huyện và chính quyền địa phương quan tâm.
Đối với người Lự ở Lai Châu, nghi lễ lên nhà mới là một nghi lễ quan trọng trong văn hóa, đời sống; mong muốn mang đến nhiều may mắn cho gia đình khi về nhà mới.
Sau nhiều ngày tháng mong đợi, ông Tao Văn Phòng, bản Đông Pao 1, xã Bản Hon, huyện Tam Đường đã được lên nhà mới. Ngôi nhà sàn khang trang là thành quả của các thành viên trong gia đình sau bao nhiêu năm tích góp. Để được lên ở nhà mới, ông Phòng đã mời những người uy tín trong bản để về làm lễ cúng và được bà con cùng chung vui.
Phấn khởi chia sẻ, ông Phòng cho biết: "Vào ở nhà mới, tôi cùng bà con trong bản và anh em trong gia đình mời các thầy về lễ. Đây là nghi thức quan trọng của đồng bào dân tộc chúng tôi để cầu may mắn trong cuộc sống và bình yên".
Để làm một ngôi nhà sàn gỗ, một gia đình người Lự phải chuẩn bị vật liệu từ 2-3 năm. Trong thời gian này, những người đàn ông trong nhà thường lấy gỗ trên rừng hoặc đi mua. Sau đó, dựa vào kích thước ngôi nhà mong muốn, họ sẽ tự làm các công đoạn mộc như: Đục, bào, làm mộng… để các phần của ngôi nhà lắp ghép hoàn chỉnh. Mọi người trong họ làng, bản sẽ cùng nhau giúp dựng nhà. Khi ngôi nhà hoàn thành, gia chủ chọn ngày đẹp, tiến hành nghi thức lên nhà mới với bao sự trông đợi, háo hức.
Người Lự quan niệm, trong đời người quan trọng nhất là: Dựng nhà, lập gia đình và sinh con, phát triển kinh tế. Nhà dù lớn hay nhỏ, dựng nhà là mối quan tâm hàng đầu. Bởi vậy mỗi khi ngôi nhà mới được dựng xong, gia đình người Lự đều tổ chức lễ vào nhà mới để bày tỏ tấm lòng thành kính với tổ tiên, chia sẻ niềm vui với người dân bản làng.
Nhà mới sau khi dựng nhà xong sẽ được 5 thầy cúng trong bản làm lễ cho chủ nhà. Đầu tiên, các thầy cúng sẽ cùng ngồi trong buồng ngủ làm lễ. Khi làm lễ, một thầy cúng báo cáo với thần linh, tổ tiên gia chủ muốn lên ở nhà mới cũng như nói lên những mong muốn của gia chủ và cầu mong điều tốt lành. 4 thầy còn lại khấn tế để chúc phúc cho gia đình làm ăn phát đạt, ở cho yên ấm. Trong lúc cúng, những người phụ nữ phía sau mặc trang phục truyền thống nhảy và hát.
Tiếp theo, một thầy cúng mời vợ chồng chủ nhà lên nhận nhà mới. Vợ chồng chủ nhà đã đứng sẵn ở chân cầu thang. Người chồng mang trên vai một cái chai, người vợ gánh một bên là chân kiềng và một bên là chõ đồ xôi. Chồng trước, vợ theo sau, leo lên cầu thang đặt đồ vào nhà. Tiếp sau đó, mọi người sẽ mang giúp những vật dụng sinh hoạt gia đình vào nhà cho gia chủ. Một thầy cúng sẽ đốt bếp củi và 5 thầy cúng ngồi quanh bếp đếm chân kiềng theo tên gọi của các thần kiềng. Sau khi làm thủ tục lên nhà mới xong, dân bản được mời ăn cỗ, uống rượu, mọi người chung vui múa hát.
Theo ông Nguyễn Văn Tưởng, Chủ tịch UBND xã Bản Hon, những năm qua, việc bảo tồn phát huy văn hóa đặc sắc của đồng bào Lự được tỉnh, huyện và chính quyền địa phương quan tâm. Nhiều lễ hội, nghi lễ đã được khôi phục lại. Việc phát triển văn hóa gắn với du lịch cộng đồng giúp lan tỏa giá trị tốt đẹp cũng như góp phần phát triển kinh tế địa phương.
Tại xã Bản Hon, huyện Tam Đường, nơi người Lự sống tập trung đông đúc. Các giá trị văn hóa truyền thống vẫn còn lưu giữ được những nét đặc sắc độc đáo về trang phục, tục nhuộm răng đen, các lễ hội… Từ đó, người Lự đã phát triển du lịch cộng đồng, nổi tiếng là khu du lịch Bản Thẳm.
Hiện nay, dân tộc Lự ở Lai Châu có 1.378 hộ với 6.733 người, trong đó, tập trung đông ở huyện Sìn Hồ với 764 hộ, 3.768 nhân khẩu; huyện Tam Đường có 614 hộ với 2.965 nhân khẩu; còn lại, sống xen kẽ với người Thái, người Khơ Mú ở huyện Than Uyên./.
