Tháng 1/2025, UBND tỉnh Quảng Trị ban hành Quyết định số 130/QĐ-UBND về việc công nhận Điểm du lịch cộng đồng giếng cổ Gio An, góp phần quan trọng trong hành trình kết nối di sản với phát triển du lịch và nâng cao sinh kế cộng đồng.
Hình thành hàng ngàn năm trước, hệ thống giếng cổ Gio An, xã Cồn Tiên, tỉnh Quảng Trị là những công trình kiến trúc độc đáo, mang đậm dấu ấn văn hóa Chăm-pa. Không chỉ là nguồn sống quý giá của bao thế hệ cư dân bản địa, hệ thống giếng cổ Gio An ngày nay còn trở thành điểm đến hấp dẫn du khách thập phương. Tỉnh Quảng trị đang tích cực đẩy mạnh bảo tồn, phát huy giá trị gắn với phát triển du lịch cộng đồng bền vững.
*Công trình thủy lợi ngàn năm - dấu ấn cư dân Chăm-pa
Nép mình dưới chân những sườn đồi đất đỏ bazan của xã Cồn Tiên, hệ thống giếng cổ Gio An có niên đại hàng ngàn năm tuổi được đánh giá là kiệt tác kiến trúc thủy lợi độc đáo và hiếm có. Mỗi giếng mang một tên gọi riêng, gắn liền với truyền thuyết, với đời sống và ký ức của bao thế hệ cư dân nơi đây. Hiện nay, hệ thống giếng cổ Gio An có 14 giếng, gồm: Giếng Côi, giếng Dưới, giếng Búng, giếng Trạng, giếng Đào; giếng Gái 1, giếng Gái 2, giếng Nậy; giếng Tép, giếng Ông, giếng Bà, giếng Gai; giếng Máng; giếng Pheo. Các giếng trải dài qua các thôn An Nha, Hảo Sơn, An Hướng và Long Sơn thuộc xã Cồn Tiên.
Theo các nhà nghiên cứu, hệ thống giếng cổ Gio An là công trình thủy lợi có giá trị khảo cổ, văn hóa và kỹ thuật cao, phản ánh trình độ tổ chức, tư duy khai thác tài nguyên nước bền vững của cư dân bản địa, trong đó có ảnh hưởng rõ nét của cộng đồng người Chăm-pa cổ. Các giếng cổ được xây dựng theo phương thức xếp đá để khai thác mạch nước ngầm, phục vụ sinh hoạt hàng ngày và sản xuất nông nghiệp. Mỗi giếng là một hệ thống dẫn nước hoàn chỉnh với các bộ phận như máng dẫn, bể lắng, mương dẫn nước… đưa đến các cánh đồng. Hệ thống giếng cổ này không chỉ bền vững theo thời gian mà còn là biểu tượng cho trí tuệ và sự tinh tế trong kiến trúc khai thác nước cổ xưa.
Điều đặc biệt nhất của hệ thống giếng cổ Gio An là nguồn nước “hè mát, đông ấm” và không bao giờ khô cạn. Mạch nguồn mát lành ấy đã gắn bó và nuôi lớn bao thế hệ cư dân nơi đây. Ông Nguyễn Văn Hiến, thôn An Nha, cho biết: Nước giếng cổ chưa từng ngừng chảy. Mùa hè thì mát, mùa đông lại ấm. Ngày trước cả thôn đều dùng nước từ giếng để ăn uống, sinh hoạt. Giờ đây, nước giếng còn giúp phát triển vùng chuyên canh xà lách xoong đặc sản, góp phần tăng thu nhập và xây dựng thương hiệu nông sản địa phương.
Năm 2001, hệ thống giếng cổ Gio An được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch xếp hạng là Di tích lịch sử-văn hóa cấp quốc gia. Ông Lê Xuân Quang, Trưởng ban Mặt trận thôn An Nha, xã Cồn Tiên cho biết: Thôn có 2 giếng gồm giếng Đào và giếng Trạng. Những năm gần đây, rất đông du khách tìm đến “miền giếng cổ Gio An” để tham quan, trải nghiệm. Mỗi người dân ở đây đều ý thức được trách nhiệm của bản thân trong việc vệ sinh môi trường, bảo vệ cảnh quan để gìn giữ di sản giếng cổ cho thế hệ mai sau.
* Bảo tồn gắn với phát triển du lịch
Những năm gần đây, lượng du khách tìm đến giếng cổ Gio An ngày càng tăng. Anh Võ Phi Quyết, phường Kim Long, thành phố Huế chia sẻ, anh cùng gia đình đã có những trải nghiệm thú vị khi đến tham quan và lắng nghe những câu chuyện về hệ thống giếng cổ Gio An. Đến đây, anh cảm thấy nhẹ nhàng, vơi bớt mệt mỏi, căng thẳng trong cuộc sống vì được hòa mình vào dòng nước mát lành cùng không gian làng quê yên ả.
Nhằm phát huy giá trị di tích gắn với phát triển du lịch cộng đồng, tỉnh Quảng Trị đã huy động nhiều nguồn lực để đầu tư, tôn tạo hệ thống giếng cổ, hoàn thiện hệ thống giao thông; xây dựng cơ sở hạ tầng phục vụ du lịch, bãi đỗ xe, nhà vệ sinh công cộng, các mô hình homestay; tổ chức các lớp tập huấn làm du lịch cộng đồng; thành lập Tổ hợp tác Du lịch cộng đồng giếng cổ Gio An; kết nối với các tuyến du lịch quan trọng trong khu vực…Tháng 1/2025, UBND tỉnh Quảng Trị ban hành Quyết định số 130/QĐ-UBND về việc công nhận Điểm du lịch cộng đồng giếng cổ Gio An, góp phần quan trọng trong hành trình kết nối di sản với phát triển du lịch và nâng cao sinh kế cộng đồng.
Ông Lâm Công Phi, Tổ trưởng Tổ hợp tác Du lịch cộng đồng giếng cổ Gio An cho biết, đơn vị thường xuyên phối hợp với chính quyền địa phương vệ sinh môi trường sạch sẽ; duy tu, bảo tồn các giếng cổ tránh tình trạng xuống cấp; đồng thời, liên kết các công ty lữ hành để thiết kế các tour du lịch nhằm phục vụ du khách đến tham quan hệ thống giếng cổ Gio An kết hợp với vườn cây ăn quả, trải nghiệm ẩm thực địa phương.
Theo Phó Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Quảng Trị Mai Xuân Thành, Sở đang phối hợp với các ngành chức năng và địa phương hoàn thiện Quy hoạch bảo quản, tu bổ, phục hồi hệ thống 14 giếng cổ để trình Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch phê duyệt. Đồng thời, Sở cũng đang xây dựng hồ sơ đề nghị xếp hạng hệ thống giếng cổ Gio An là Di tích quốc gia đặc biệt nhằm tăng cường bảo tồn và phát huy giá trị di sản trong phát triển kinh tế - xã hội địa phương./.
