Huyện Tân Sơn đã đẩy mạnh tuyên truyền, vận động, khuyến khích người dân khôi phục, lưu giữ nghề dệt thổ cẩm, góp phần vào việc gìn giữ bản sắc văn hóa, nét độc đáo riêng của các dân tộc tỉnh Phú Thọ.
Nghề dệt thổ cẩm có từ rất lâu đời, là một nét văn hóa đặc trưng của đồng bào người dân tộc Mường ở huyện miền núi Tân Sơn (tỉnh Phú Thọ). Để giữ gìn và phát huy bản sắc của nghề dệt thổ cẩm, tỉnh Phú Thọ đã và đang triển khai nhiều biện pháp, chính sách cụ thể nhằm khôi phục nghề truyền thống này.
Nhờ làm tốt công tác bảo tồn, mới đây, ngày 9/8/2024, Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã ban hành Quyết định 2322/QÐ-BVHTTDL, đưa nghề dệt thổ cẩm của người Mường ở xã Kim Thượng, xã Xuân Đài, huyện Tân Sơn, tỉnh Phú Thọ vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia đối với nghề thủ công truyền thống.
* Đặc sắc văn hóa truyền thống
Cách trung tâm thành phố Việt Trì (Phú Thọ) chừng 80km, chúng tôi tìm về xóm Chiềng, xã Kim Thượng, huyện Tân Sơn. Dưới mái nhà sàn của người Mường, nhiều nghệ nhân và các em nhỏ đang hồ hởi kéo sợi, dệt nên những sản phẩm thổ cẩm đặc trưng.
Bà Sa Thị Tâm, Chủ nhiệm Câu lạc bộ Văn hóa dân gian xã Kim Thượng chia sẻ, nghề dệt thổ cẩm có từ bao giờ không ai biết, chỉ biết rằng nó đã gắn bó mật thiết với đời sống của đồng bào Mường nhiều đời nay. Ngày trước, con gái Mường lên bảy, tám tuổi đã được bà và mẹ dạy cách trồng bông, quay tơ, kéo sợi; đến mười ba, mười bốn tuổi đã biết ngồi khung cửi, dệt nên những tấm thổ cẩm lấp lánh, nhiều màu sắc để may chăn, đệm chuẩn bị lấy chồng. Những tấm thổ cẩm không chỉ gắn bó mật thiết với đời sống người dân mà còn tượng trưng cho sự giàu có, sung túc trong mỗi gia đình, là vật không thể thiếu trong dịp lễ trọng, việc hiếu, hỉ, tang ma của người Mường. Người Mường quan niệm thổ cẩm còn là thước đo sự giàu có, ấm no, sung túc của các gia đình.
Để tạo nên những tấm vải thổ cẩm lung linh sắc màu phải trải qua rất nhiều công đoạn. Hằng năm, cứ đến tháng 5 Âm lịch, chờ ngày nắng đẹp, người dân bắt đầu thu hoạch bông, rồi phơi 2-3 ngày nắng. Múi bông sau khi phơi khô được dùng dụng cụ truyền thống để làm tơi mịn, kéo sợi, hồ sợi, se sợi, mắc sợi và dệt vải... Tất cả các công đoạn đều được làm thủ công từ đôi bàn tay khéo léo của các chị, các mẹ để tạo được những tấm thổ cẩm đầy màu sắc, hoa văn sinh động như: gối, túi xách, khăn...
Theo bà Sa Thị Tâm, vào những năm 60, 70 của thế kỷ trước, nghề dệt thổ cẩm ở các xã Kim Thượng, Minh Đài… huyện Tân Sơn nói riêng, tỉnh Phú Thọ nói chung, phát triển rất mạnh. Gần như nhà nào cũng có một khung cửi, từ người già đến người trẻ, hầu như ai cũng biết dệt. Thế nhưng, càng về sau, nhiều gia đình đã không duy trì được nghề, thế hệ trẻ trong làng cũng không còn "mặn mà" với nghề truyền thống này nữa.
Năm 2008, nghề dệt xóm Chiềng được khôi phục và được UBND tỉnh Phú Thọ công nhận làng nghề, đây là cơ hội để nghề dệt ở Kim Thượng mở ra nhiều cơ hội việc làm, phát triển du lịch cộng đồng cho người dân nơi đây. Tuy nhiên, trước sự phát triển các sản phẩm dệt may công nghiệp với nhiều mẫu mã bắt mắt, giá thành rẻ dẫn đến việc bảo tồn và phát triển nghề dệt thổ cẩm ở Kim Thượng cũng gặp nhiều khó khăn… Nguy cơ mai một của nghề dệt truyền thống là nỗi niềm trăn trở không chỉ của những người tâm huyết với nghề, mà còn là của cả những người đang làm công tác bảo tồn, phát huy văn hóa dân tộc.
* "Hồi sinh" nhờ chính sách bảo tồn
Thời gian qua, các cấp, ngành từ tỉnh tới các địa phương cũng đã có nhiều giải pháp để gìn giữ nghề dệt truyền thống trước nguy cơ mai một như: bảo tồn, gìn giữ các trang phục truyền thống; hỗ trợ các làng, bản có nghề dệt duy trì và phát triển; công nhận nghề, làng nghề truyền thống...
Ông Phùng Trọng Luận, Chủ tịch UBND xã Kim Thượng cho biết, xã đã tổ chức thành lập tổ truyền dạy bao gồm các nghệ nhân, phụ nữ đã thành thạo nghề dệt, để tập trung truyền dạy cho các thế hệ trẻ, đồng thời khôi phục lại những chiếc khung cửi đã bị hư hỏng ở trong xã; tăng cường phối hợp với các cấp bộ, ngành, tranh thủ mọi nguồn lực để khôi phục và phát triển làng nghề, vừa tạo việc làm cho người dân, vừa giữ gìn, phát huy nét đẹp bản sắc văn hóa dân tộc…
Bà Nguyễn Thị Hồng Huệ, Trưởng Phòng Dân tộc huyện Tân Sơn cho biết, để bảo tồn và phát huy giá trị của nghề dệt thổ cẩm cho đồng bào người Mường trên địa bàn, thời gian qua, huyện Tân Sơn đã đẩy mạnh tuyên truyền, vận động, khuyến khích người dân khôi phục, lưu giữ nghề dệt thổ cẩm. Đặc biệt, huyện vận động các bà, các mẹ biết nghề tích cực truyền lại cho con, cháu. Đồng thời, địa phương đã trích kinh phí hỗ trợ sợi dệt, khôi phục khung cửi, tổ chức các lớp tập huấn, thực hành truyền dạy... để người dân có đủ điều kiện duy trì và khôi phục nghề dệt truyền thống. Mặt khác, huyện tiếp tục đẩy mạnh quảng bá, giới thiệu sản phẩm dệt thổ cẩm gắn với phát triển du lịch cộng đồng, du lịch trải nghiệm, kết nối với các điểm bán hàng lưu niệm… nhằm khuyến khích, định hướng, phấn đấu phát triển các sản phẩm dệt tại địa phương, giúp người dân gắn bó hơn với nghề dệt.
Năm 2023, huyện đã phối hợp với Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh tổ chức lớp truyền dạy nghề dệt thổ cẩm cho đồng bào dân tộc Mường tại 2 xã Kim Thượng và Xuân Đài; hỗ trợ huyện Tân Sơn xây dựng hồ sơ, video, hình ảnh làm tư liệu nghiên cứu, cơ sở phục vụ khôi phục và bảo tồn nghề dệt, toàn bộ kinh phí được hỗ trợ từ nguồn vốn của Dự án “Bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của các dân tộc thiểu số gắn với phát triển du lịch” thuộc Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi tỉnh Phú Thọ năm 2023.
Theo bà Nguyễn Trương Phương Hà, Phó Trưởng Phòng Quản lý di sản (Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Phú Thọ), việc tổ chức lớp truyền dạy nghề dệt thổ cẩm cho người dân tộc Mường huyện Tân Sơn nhằm phát huy hiệu quả nguồn lực đầu tư nhà nước trong công tác bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa, góp phần nâng cao nhận thức cho cộng đồng, xã hội về công tác bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa truyền thống tốt đẹp của các dân tộc thiểu số, gắn với phát triển du lịch, đáp ứng yêu cầu phát triển hiện nay của tỉnh. Việc khôi phục, bảo tồn và phát triển nghề truyền thống là một việc làm cần thiết, không chỉ đơn thuần mang lại thu nhập cho người thợ thủ công trong những lúc nông nhàn, mà còn góp phần vào việc gìn giữ bản sắc văn hóa, nét độc đáo riêng của các dân tộc tỉnh Phú Thọ.
Em Hà Thị Ngọc Linh, sinh năm 2008 chia sẻ, em tham gia học dệt đã được 10 buổi, trong các buổi học, em được các bà, các cô truyền dạy nghề dệt từ những điều nhỏ nhặt nhất, nhờ đó em đã biết sử dụng khung cửi, nắm vững kỹ thuật dệt thổ cẩm truyền thống cũng như các công đoạn sản xuất thổ cẩm, may và tạo hoa văn trên vải. Ngọc Linh cảm thấy rất tự hào, nhận thấy trách nhiệm của mình là cần gìn giữ và phát huy giá trị văn hóa lâu đời của dân tộc.
Bà Hà Thị Thanh Xuân, xã Kim Thượng bộc bạch, mong muốn của người dân Kim Thượng cũng như các xã khác ở Tân Sơn là khôi phục được nghề dệt truyền thống, lưu truyền mãi tại địa phương, nhất là truyền lại cho các thế hệ sau.
Với sự vào cuộc kịp thời, đến nay, số lượng người biết làm nghề dệt thông qua lớp truyền dạy nghề đã tăng lên đáng kể. Nhiều học viên sau khi biết và hiểu về nghề càng thêm gắn bó với nét văn hóa truyền thống độc đáo của dân tộc mình./.
