Gốm cổ Quảng Đức là một trong những di sản văn hóa tiêu biểu của tỉnh Phú Yên. Tỉnh đang tổ chức nhiều hội thảo, triển lãm chuyên đề và nghiên cứu nhằm đánh giá, nhận diện một cách tổng quan, đầy đủ về giá trị di sản văn hóa gốm Quảng Đức, từ đó đề xuất các giải pháp bảo tồn, phát huy giá trị di sản gắn với phát triển du lịch làng nghề trong thời gian tới.
* Sản phẩm độc đáo
Làng gốm Quảng Đức có lịch sử hình thành vào khoảng cuối thế kỷ XVII, đầu thế kỷ XVIII. Đây là một dòng gốm cổ đặc trưng ở Phú Yên. Ngôi làng này nằm ở hạ lưu sông Cái và gần trung tâm tỉnh lỵ Phú Yên xưa là thành An Thổ; nay thuộc xã An Thạch, huyện Tuy An. Nơi đây có điều kiện thuận lợi trong việc khai thác, vận chuyển nguyên liệu làm gốm và giao dịch, đưa sản phẩm gốm đến các thị trường tiêu thụ bằng đường thủy. Trong quá khứ, gốm Quảng Đức không chỉ được sử dụng trong tỉnh mà còn có mặt ở nhiều tỉnh miền Trung và Tây Nguyên.
Theo Phó Giáo sư, Tiến sỹ Trần Tân Văn, nguyên Viện trưởng Viện Khoa học Địa chất và Khoáng sản (Bộ Nông nghiệp và Môi trường), nhờ có tầng đất sét hình thành do quá trình tích tụ trầm tích ven sông và ảnh hưởng địa chất của đứt gãy sâu Sông Ba, cư dân địa phương đã khai thác làm nguyên liệu phát triển nghề gốm Quảng Đức. Trong các cuộc khảo sát phục vụ thành lập Công viên địa chất Phú Yên, nhiều chuyên gia quốc tế đã trực tiếp tìm hiểu không gian làng nghề và tham quan sản phẩm gốm tại bảo tàng, sưu tập cá nhân, qua đó nhận thấy gốm Quảng Đức có thể là một di sản tạo dấu ấn của Công viên địa chất Phú Yên.
Nguồn nguyên liệu phục vụ cho nghề làm gốm ở Quảng Đức được khai thác từ các địa bàn lân cận như: đất sét ở xã An Định (huyện Tuy An), men từ sò huyết ở đầm Ô Loan, củi đốt lò khai thác từ đầu nguồn sông Cái. Các nghệ nhân xưa đã dùng vỏ sò huyết để chèn xung quanh sản phẩm gốm khi nung với mục đích làm tăng nhiệt độ lò nung. Một phần vỏ sò dính vào lớp men của sản phẩm đã để lại dấu tích. Với kỹ thuật nung thủ công, nhiệt độ trong lò không đều nên màu men sản phẩm có sự biến đổi khác nhau, hình thành nên những màu sắc đa dạng như xanh ngọc hoặc đỏ huyết rất đặc trưng.
Phó Giáo sư, Tiến sỹ Đặng Văn Thắng, Ủy viên Hội đồng Giám định cổ vật Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch cho biết, gốm Quảng Đức ở tỉnh Phú Yên là một loại gốm độc đáo và rất lạ so với gốm cổ ở những nơi khác trong cả nước. Gốm Quảng Đức có 3 loại: gốm đất nung, gốm men sò huyết và gốm men khác. Ba loại gốm này thể hiện 3 giai đoạn sản xuất khác nhau của làng gốm. Việc dùng sò huyết làm men gốm là một sáng tạo độc đáo của cư dân làng gốm Quảng Đức.
Sản phẩm gốm Quảng Đức đa dạng về chủng loại như: nậm rượu, ché rượu, bình vôi, chum, chậu kiểng, bình hoa, chân đèn, lư hương… được chế tác bằng nhiều kỹ thuật khác nhau. Đề tài trang trí trên gốm phong phú như: long, lân, quy, phụng; ngư, tiều, canh, mục; hoa sen, hoa mai; tiên ông, tùng lộc, ngựa, chim công, dơi… Nhiều loại hoa văn và hình tượng trang trí được làm bằng khuôn, sau đó đắp nổi lên sản phẩm, tạo thành các mảng hoa văn với nhiều mô típ sống động, tinh tế.
Phó trưởng Ban Thường trực Ban Tuyên giáo và Dân vận Tỉnh ủy Phú Yên Trần Thanh Hưng, Chủ tịch Câu lạc bộ UNESCO nghiên cứu, bảo tồn cổ vật Phú Yên nhận định: Giá trị nghệ thuật của gốm cổ Quảng Đức loại có men thể hiện chủ yếu qua hai phương diện là: tạo hình và phủ men. Bằng những đặc trưng và kỹ thuật chế tác riêng, nghệ nhân Quảng Đức xưa đã sản sinh ra được một dòng sản phẩm gốm dân dụng nhưng có giá trị thẩm mỹ cao, được đón nhận và tôn vinh trong nước cũng như quốc tế từ rất sớm. Một yếu tố làm nên sự nổi tiếng của gốm Quảng Đức là đặc điểm nhận diện dòng gốm men sò với những sắc màu men khác nhau trong từng sản phẩm.
* Phục hồi gắn với phát triển du lịch
Từ giữa thế kỷ XX trở lại đây, do nhiều nguyên nhân khách quan và chủ quan, làng nghề gốm Quảng Đức dần mai một. Đến nay, nhiều bí quyết kỹ thuật làm gốm đã bị thất truyền. Trên địa bàn làng nghề xưa hiện không còn lò nung gốm và thợ thủ công duy trì nghề làm gốm.
Theo lời kể của các cụ cao niên tại xã An Thạch (huyện Tuy An), ở làng gốm Quảng Đức xưa, thông thường từ 5 - 7 gia đình sẽ chung lại làm một lò gốm, còn nhà nào giàu thì làm một lò nung gốm riêng. Năm 1965, làng gốm chấm dứt việc chế tác theo lối truyền thống do nhiều gia đình trong làng phải tản cư vì chiến tranh. Sau năm 1975, cả làng làm lại nghề. Nhưng đến năm 1983, nhiều lò bắt đầu chấm dứt làm gốm vì thị trường tiêu thụ giảm sút, không còn đất sét làm nguyên liệu và củi để nung lò.
Ông Trần Xuân Quang, người dân xã An Thạch (huyện Tuy An) chia sẻ, ông rất tự hào vì địa phương của mình có làng gốm cổ mang nhiều giá trị văn hóa, lịch sử. Qua tìm hiểu một số hiện vật trưng bày tại Bảo tàng tỉnh Phú Yên, ông nhận thấy các nghệ nhân xưa rất tỉ mỉ trong cách làm gốm cũng như việc tìm nguồn nguyên liệu khá công phu. Ông mong muốn làng nghề này được khôi phục, phát huy giá trị và gắn với du lịch để người dân có thể sống được với nghề.
Nhận thấy gốm Quảng Đức là một dòng gốm tiêu biểu của địa phương và các sản phẩm gốm là di sản văn hóa quý giá, từ nhiều năm qua, các cơ quan chuyên môn của tỉnh Phú Yên và một số cá nhân trên địa bàn tỉnh đã có nhiều nỗ lực trong việc sưu tầm, bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa gốm Quảng Đức.
Hiện, chương trình trưng bày chuyên đề “Gốm Quảng Đức một thời vang bóng” diễn ra tại Bảo tàng tỉnh Phú Yên từ ngày 30/5 - 30/7/2025. Chuyên đề trưng bày giới thiệu khoảng 150 hiện vật gốm Quảng Đức đã được sưu tầm, lưu giữ tại Bảo tàng tỉnh và của các nhà sưu tập tư nhân. Không gian trưng bày còn giới thiệu khoảng 120 hình ảnh, bao gồm: ảnh vị trí, không gian tổng quan làng gốm Quảng Đức và vùng phụ cận; ảnh hoạt động khảo sát, nghiên cứu làng gốm Quảng Đức của các chuyên gia; ảnh hoạt động làm gốm, nung gốm của các nghệ nhân gốm Quảng Đức trong quá khứ; ảnh các hiện vật gốm Quảng Đức tiêu biểu; ảnh đặc tả chi tiết hoa văn trang trí trên sản phẩm gốm Quảng Đức.
Theo Phó Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Phú Yên Nguyễn Lê Vũ, thực hiện Đề án phát triển du lịch tỉnh giai đoạn 2025 - 2030, tầm nhìn đến năm 2050 vừa được Ủy ban nhân dân tỉnh phê duyệt, tỉnh tổ chức nhiều hội thảo, triển lãm và các cuộc khảo sát, nghiên cứu nhằm đánh giá, nhận diện một cách tổng quan, đầy đủ về giá trị di sản văn hóa gốm Quảng Đức, từ đó đề xuất giải pháp bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa gốm Quảng Đức gắn với phát triển du lịch làng nghề thời gian tới. Việc phát triển du lịch làng nghề gốm Quảng Đức cũng là giải pháp nhằm đa dạng các sản phẩm du lịch, khai thác tốt giá trị tài nguyên du lịch văn hóa, tạo nguồn lực cho phát triển kinh tế - xã hội của địa phương.
