Tại Việt Nam, sử dụng thuốc lá gây ra 85.500 ca tử vong mỗi năm. Hút thuốc lá thụ động gây ra 18.800 ca tử vong. Tổng cộng là 104.300 ca tử vong/năm vì các bệnh có liên quan đến thuốc lá.
Đây là khẳng định của Thạc sĩ, bác sĩ Phan Thị Hải - Phó Giám đốc Quỹ Phòng, chống tác hại thuốc lá, Bộ Y tế tại thảo luận "Một số tác động của việc tăng thuế thuốc lá tới sức khỏe người dân và phản ứng của thị trường" do Trung tâm Nghiên cứu Kinh tế và Chiến lược Việt Nam (VESS) tổ chức ngày 23/4, tại Hà Nội.
* Nhiều hệ lụy nghiêm trọng về sức khỏe, kinh tế và xã hội
Với sự tham dự của các chuyên gia như: Thạc sĩ, bác sĩ Phan Thị Hải - Phó Giám đốc Quỹ Phòng, chống tác hại thuốc lá, Bộ Y tế; Tiến sĩ Nguyễn Ngọc Anh - Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Chính sách và Phát triển (DEPOCEN); Chuyên gia, Thạc sĩ Đào Thế Sơn - Tổ chức Y tế cộng đồng toàn cầu (Vital Strategies); Tiến sĩ Lê Hương Linh - Giảng viên Trường Đại học Quốc tế, Đại học Quốc gia Hà Nội; Thạc sĩ Phạm Văn Long - Giám đốc VESS..., nội dung cuộc thảo luận tập trung vào phân tích mối liên hệ giữa việc tăng thuế thuốc lá với các phản ứng từ thị trường, doanh nghiệp và tình trạng buôn lậu tại Việt Nam. Bên cạnh đó, các chuyên gia thảo luận tác động của chính sách thuế thuốc lá đối với ngân sách nhà nước, sức khỏe cộng đồng, chi phí y tế và năng suất lao động, từ đó làm rõ vai trò của chính sách này trong phát triển bền vững.
Tỷ lệ hút thuốc lá cao tại Việt Nam đang để lại nhiều hệ lụy nghiêm trọng về mặt sức khỏe, kinh tế và xã hội. Trong bối cảnh Việt Nam đang hướng đến các chính sách tài khóa vì sự phát triển bền vững, tăng thuế thuốc lá là một giải pháp được khuyến nghị mạnh mẽ nhằm giảm nhu cầu tiêu thụ, cải thiện sức khỏe cộng đồng, đồng thời tăng nguồn thu cho ngân sách nhà nước. Tuy nhiên, việc tăng thuế thuốc lá tại Việt Nam lại đang bị phản đối với các lập luận như gây gánh nặng cho nhóm thu nhập thấp hoặc có thể làm gia tăng buôn lậu.
Thạc sĩ Phạm Văn Long - Giám đốc VESS cho biết: Đây cũng là diễn đàn trao đổi giữa chuyên gia y tế, kinh tế, nhà báo và các bên liên quan nhằm làm rõ vai trò của thuế thuốc lá trong bối cảnh Việt Nam hiện nay.
Với 2 phiên thảo luận, các chuyên gia đã trình bày về các chuyên đề: Tăng thuế thuốc lá - giải pháp hiệu quả giảm tỷ lệ sử dụng thuốc lá; Tác động của tăng thuế thuốc lá lên sản xuất và kinh doanh thuốc lá; Các tác động kinh tế - xã hội khác của tăng thuế thuốc lá. Các chuyên gia cũng tập trung thảo luận về tác động của việc tăng thuế thuốc lá đến sức khỏe người dân và phản ứng của thị trường.
* Làm suy giảm chất lượng nguồn lao động
Chia sẻ về hậu quả của tiêu dùng thuốc lá đối với sức khỏe cộng đồng và sự phát triển kinh tế, xã hội, môi trường; thực trạng thuế và giá thuốc lá và đề xuất về cải cách thuế tiêu thụ đặc biệt đối với thuốc lá ở Việt Nam, Thạc sĩ, bác sĩ Phan Thị Hải - Phó Giám đốc Quỹ Phòng, chống tác hại thuốc lá cho biết: Sử dụng thuốc lá là một trong nguyên nhân hàng đầu gây bệnh tật và tử vong sớm. Thuốc lá chứa 7.000 hóa chất trong đó có 69 chất gây ung thư và là nguyên nhân gây nên 25 loại bệnh như: Ung thư, tim mạch, các bệnh về hô hấp và sinh sản.
Tại Việt Nam, sử dụng thuốc lá gây ra 85.500 ca tử vong mỗi năm. Hút thuốc lá thụ động gây ra 18.800 ca tử vong. Tổng cộng là 104.300 ca tử vong/năm vì các bệnh có liên quan đến thuốc lá (WHO cập nhật số liệu đến năm 2021).
“Sử dụng thuốc lá đã tạo nên gánh nặng bệnh tật, làm suy giảm chất lượng nguồn lao động như hơn 45 triệu người Việt Nam có nguy cơ mắc các bệnh liên quan đến thuốc lá và tử vong sớm do hút thuốc trực tiếp hoặc tiếp xúc với khói thuốc thụ động. Phần lớn những người chết vì bệnh liên quan đến thuốc lá là những người trong độ tuổi lao động, bị tử vong sớm”, Phó Giám đốc Quỹ Phòng, chống tác hại thuốc lá thông tin.
Bà Phan Thị Hải chia sẻ thêm, việc sử dụng thuốc lá đã gây ra gánh nặng bệnh tật, làm suy giảm chất lượng nguồn lao động. Mỗi công dân Việt Nam bị ốm hoặc tử vong vì các bệnh liên quan đến thuốc lá đều làm suy giảm quy mô và chất lượng nguồn lao động của sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Gánh nặng bệnh tật do sử dụng thuốc lá sẽ rõ rệt hơn trong 10 - 20 năm tới khi những người hút thuốc hiện nay phải đối mặt với những tác động đến sức khỏe của việc sử dụng thuốc lá.
Theo ước tính của WHO, tổn thất kinh tế toàn cầu do thuốc lá gây ra mỗi năm là 1.400 tỷ USD. Còn tại Việt Nam, theo ước tính sơ bộ của Hội Kinh tế Y tế Việt Nam năm 2022, tổng chi phí liên quan đến khám chữa bệnh, ốm đau và tử vong sớm do các bệnh liên quan đến sử dụng thuốc lá là 108.000 tỷ đồng một năm (tương đương 1,14% GDP năm 2022). Con số này lớn hơn gấp 5 lần so với đóng góp của nguồn thu thuế thuốc lá cho ngân sách quốc gia.
*Tăng thuế là biện pháp hiệu quả nhất
Lấy ví dụ từ các chính sách để giảm số người hút thuốc hiệu quả tại Thái Lan, với mức thuế thuốc lá 61%, truyền thông 7%, cảnh báo sức khỏe 4%..., Phó Giám đốc Quỹ Phòng, chống tác hại thuốc lá khẳng định, tăng thuế là biện pháp hiệu quả nhất để giảm tiêu dùng thuốc lá.
Tại Việt Nam, từ năm 2008 đến 2019 mới chỉ thực hiện 3 lần tăng thuế tiêu thụ đặc biệt thuốc lá nhưng mức tăng thuế mỗi lần thấp chỉ là 5% với khoảng cách thời gian giữa các lần tăng thuế khá dài và được đánh theo giá xuất xưởng nên hiệu quả không cao. Điển hình là năm 2006 tăng mức thuế từ 55% lên 65%; năm 2016 (sau 8 năm) tăng từ 65% lên 70%; năm 2019 (sau 3 năm) tăng từ 70% lên 75%.
Trong khi đó, mỗi bao thuốc giá bán lẻ 10.000 đồng thì giá xuất xưởng chỉ khoảng 3.900 đồng. Vì vậy, việc tăng thuế từ 70% lên 75% giá xuất xưởng sẽ làm giá tăng 220 đồngm.
Người bán lẻ có thể cùng tăng giá và sẽ làm giá tăng lên khoảng 300 đồng, tương đương 3%. Tuy nhiên lạm phát trung bình là 4% và thu nhập tăng trung bình là 5%. Vì vậy việc tăng thuế có tác động, nhưng rất ít tới tiêu dùng trong các năm đó.
Bà Hải cho biết thêm, giá một bao thuốc nhãn phổ biến nhất ở Việt Nam chỉ vào khoảng 0,9 USD/bao. Với mức giá này, giá thuốc lá ở Việt Nam đứng thứ 15, gần thấp nhất trong số 19 nước trong khu vực Tây Thái Bình Dương (WHO - 2021).
Trên thị trường có tới 40 nhãn hiệu thuốc lá có giá bán lẻ dưới 10.000 đồng/bao 20 điếu, có nhiều nhãn hiệu chỉ có mức giá 7.000 đồng đến 8.000 đồng/bao 20 điếu. Với mức giá thuốc lá bán lẻ thấp như vậy, thuốc lá rất dễ tiếp cận với người có thu nhập thấp và người mới hút, kể cả trẻ em và trẻ vị thành niên (Báo cáo Điều tra giá bán lẻ thuốc lá điếu ở Việt Nam năm 2023, Trường Đại học Y tế Công cộng, HealthBridge, 2024).
Bà Hải đề xuất, để đạt được hiệu quả giảm tiêu dùng thuốc lá, cần cải cách chính sách thuế thuốc lá theo hướng: Bổ sung thuế tuyệt đối (để chuyển sang hệ thống thuế hỗn hợp) với mức đủ lớn; tăng thuế theo một lộ trình đều đặn để giá thuốc lá theo kịp mức tăng thu nhập và dần hướng tới mức thuế tối ưu là chiếm 75% giá bán lẻ để góp phần đạt mục tiêu giảm tỷ lệ sử dụng thuốc lá.
Về mức thuế, cần bổ sung mức thuế tuyệt đối với sản phẩm thuốc lá ở mức ít nhất 5.000 đồng/bao vào năm 2026 và tăng dần đạt 15.000 đồng/bao vào năm 2030, bên cạnh thuế tỷ lệ hiện tại./.
