Trải qua bao biến động của lịch sử, đồng bào dân tộc Dao nói chung và cộng đồng Dao đầu bằng ở xã Tả Lèng, tỉnh Lai Châu nói riêng vẫn gìn giữ được phong tục, tập quán và những nét văn hóa truyền thống đặc trưng. Đây chính là sợi dây gắn kết cộng đồng, đồng thời góp phần làm phong phú thêm bức tranh văn hóa đa dạng của các dân tộc thiểu số trên địa bàn tỉnh Lai Châu.
Hòa cùng dòng chảy thời gian, đồng bào dân tộc Dao đầu bằng ở xã Tả Lèng vẫn gìn giữ, duy trì và tái hiện lại các lễ hội truyền thống độc đáo như: Tủ cải, Nhảy lửa, cúng rừng, cúng bản… Những nghi lễ này không chỉ mang đậm tính nhân văn, hướng con người nhớ đến nguồn cuội, xua đuổi cái ác mà còn phản ánh những ước mơ, khát vọng của cộng đồng người Dao. Đó là niềm tin vào tổ tiên, vào đạo lý làm người, lấy nguồn cội làm gốc rễ để tu dưỡng tâm hồn, giữ gìn nếp sống văn hóa và gắn kết cộng đồng.
Một trong những nghi lễ tín ngưỡng đặc sắc và quan trọng bậc nhất của người Dao đầu bằng là Lễ Tủ Cải hay còn gọi là lễ cấp sắc, đánh dấu sự trưởng thành của người nam giới. Độ tuổi “thụ lễ” thường từ 9 đến 17 tuổi. Số lượng đối tượng “thụ lễ” không có giới hạn, miễn là đủ tuổi và đủ điều kiện vật chất để tham gia. Lễ Tủ Cải thường được người Dao đầu bằng tiến hành vào các tháng 10, 11, 12 Dương lịch, vì đó là thời điểm nông nhàn, khi vụ mùa trước đã thu hoạch xong và chưa bước vào vụ gieo cấy mới.
Khi mọi công đoạn chuẩn bị đã hoàn tất, gia chủ bắt đầu mời các thầy cúng về chủ trì nghi lễ. Thông thường, Lễ Tủ Cải cần sáu thầy cúng chính và một số thầy hỗ trợ. Ngày đầu diễn ra buổi lễ, thầy cả đọc tuyên bố lý do tổ chức lễ và đề cập đến lịch sử hình thành và truyền thống của dân tộc Dao. Tiếp đó sẽ tiến hành hàng loạt các lễ quan trọng khác nhau, như: Lễ tụng kinh, khai quang, khai khởi kinh đàn, cúng rước tổ tiên tam đại, công tào, thánh sư, lễ bắc cầu đón thánh trên trời xuống, lễ đưa trẻ lên ngũ đài, lễ cấp sắc sư giáo, cấp sắc đạo giáo…
Theo quan niệm của người Dao đầu bằng, chỉ những người đàn ông đã trải qua Lễ Tủ Cải và được mang tên âm mới được công nhận là người trưởng thành. Khi qua đời, tinh linh của họ mới được đưa về quê cha đất tổ nơi Dương Châu Đại điện để đoàn tụ với tổ tiên. Ngược lại, những nam giới nào dù là lớn tuổi nhưng chưa được làm Lễ Tủ Cải và chưa được mang tên âm thì vẫn bị coi là trẻ con và đến khi chết đi, linh hồn sẽ phải về Đào hoa động cai quản. Người Dao đầu bằng cũng tin rằng, Tủ Cải còn giúp cho mưa thuận gió hoà, gia súc sinh sôi, mùa màng tươi tốt, đồng thời bảo đảm hạnh phúc bình an cho cả gia đình người thụ lễ.
Có thể nói, lễ Tủ Cải là một trong những di sản văn hóa tiêu biểu của cộng đồng người Dao. Đây là nghi lễ có lịch sử tồn tại và phát triển lâu đời, gắn liền với lịch sử tồn tại và phát triển của dân tộc Dao, thể hiện những nét phong tục riêng, độc đáo của người Dao. Lễ Tủ Cải chứa đựng những giá trị về mặt tôn giáo, tín ngưỡng, nghệ thuật, trình diễn dân gian, nhân sinh quan sâu sắc với những giá trị của di sản, góp phần tạo nên sự đa dạng, phong phú về bản sắc văn hóa các dân tộc trên địa bàn Lai Châu.
Người Dao đầu bằng còn có lễ hội nhảy lửa. Lễ hội nhảy lửa được chuẩn bị kỹ lưỡng từ một tuần trước với lương thực, thực phẩm và các vật phẩm nghi lễ như: Cơm, gạo, rượu, gà luộc, hương, vòng bạc, tiền giấy và đèn nến. Vào giờ tốt, lễ vật được bày trên bàn dài tại sân rộng, bên cạnh đống củi lớn do thanh niên trong bản mang đến. Thầy chủ lễ cử hành nghi thức cầu thần lửa, cầu mong cuộc sống bình yên, mưa thuận gió hòa, sức khỏe và xua đuổi tà ma. Lễ hội không chỉ là sinh hoạt tâm linh mà còn biểu tượng cho sức mạnh, lòng dũng cảm và khát vọng an lành của cộng đồng người Dao.
Bà Tẩn Thị Nhẫn, Phó Ban Kinh tế HĐND xã Tả Lèng cho hay, để phát huy bản sắc văn hóa dân tộc Dao, địa phương tái hiện lại lễ hội truyền thống, lễ hội cấp sắc, nhảy lửa để cho các thế hệ trẻ không lãng quên. Bên cạnh đó, địa phương cũng tổ chức lễ các lễ hội này tại khuôn viên các trường học trong những ngày lễ, tết, thu hút đông đảo nhân dân cùng tham gia để giữ gìn nét đẹp của dân tộc mình.
Bên cạnh các lễ hội độc đáo, người Dao đầu bằng còn nổi bật với trang phục dân tộc truyền thống mang đậm bản sắc riêng. Trang phục của họ thường được làm thủ công tỉ mỉ, với những hoa văn thêu tay cầu kỳ, màu sắc hài hòa, thể hiện sự khéo léo và tinh tế của người phụ nữ Dao, góp phần làm nên vẻ đẹp rực rỡ và đầy màu sắc cho đời sống văn hóa vùng cao.
Mỗi dịp Tết hay lễ hội, các cô gái Dao đầu bằng khoác lên mình trang phục truyền thống rực rỡ, hoa văn tinh xảo. Phụ nữ Dao ở xã Tả Lèng vẫn duy trì thói quen tự may áo quần cho gia đình. Những bộ trang phục không chỉ để mặc mà còn chứa đựng giá trị văn hóa, phản ánh lịch sử và tập tục của người Dao.
Trang phục của đồng bào Dao đầu bằng chủ yếu làm từ lanh nhuộm đen. Áo nam không có hoa văn thêu, cài cúc bạc (nay thường là cúc nhôm), không cài khuy mà dùng vải lanh cuốn ngang bụng giữ áo. Trang phục nữ có hoa văn thêu bông hoa 3 cánh trên viền cổ và hai bên vạt áo, chủ yếu dùng chỉ đỏ và xanh tạo nét đặc trưng. Bộ đồ được làm rất tỉ mỉ, khéo léo với nhiều họa tiết thêu tay cầu kỳ.
Chị Tẩn Thị Dảo (bản Rừng Ổi Khèo Thầu, xã Tả Lèng) tâm sự: “Việc may, thêu trang phục dân tộc Dao không chỉ giúp các thế hệ giữ gìn bản sắc dân tộc mình mà còn muốn quảng bá cho khách du lịch biết nhiều hơn về bản sắc dân tộc Dao ở xã Tả Lèng”.
Người Dao ở Tả Lèng còn đặc biệt chú trọng nghề làm mũ, biểu tượng văn hóa được trang trí công phu với thêu tay, hạt cườm, tua chỉ và đồng xu nhỏ. Mỗi người có hai kiểu mũ cho tuổi trẻ và trưởng thành, nguyên liệu chủ yếu là vải thô, len, bạc và lông ngựa màu đen. Họa tiết trên mũ mang ý nghĩa tâm linh, cầu may mắn và bảo vệ khỏi tà ma, truyền tải mong ước về cuộc sống bình an. Nghề làm mũ được lưu truyền từ lâu đến nay.
Mỗi chiếc mũ được làm ra đều chứa đựng những câu chuyện, tạo hình khác nhau. Người con trai Dao đầu bằng có 2 kiểu mũ đội đầu được tính theo giai đoạn từ ngày lọt lòng cho đến 30 tuổi và 30 tuổi đến lúc nhắm mắt xuôi tay trở về với đất mẹ. Với con gái, mũ đội đầu cũng được tính từ lúc sơ sinh đến năm 18 tuổi và từ 18 tuổi cho đến khi giã từ nhân thế. Kiểu mũ đội đầu khi còn trẻ được trang trí khá rườm rà, nhiều hoa lá, tua rua, hạt cườm biểu cảm tâm hồn lãng mạn, thanh xuân. Còn khi trưởng thành chiếc mũ đội đầu lại thể hiện nét chín chắn, vững vàng có sự va chạm với trường đời.
Chị Triệu Thị Lai ở bản Rừng Ổi Khèo Thầu cho biết, mũ lông đuôi ngựa thường được phụ nữ Dao đội vào các dịp lễ, tết hoặc sự kiện quan trọng, thể hiện sự trang trọng, nét đẹp riêng có và niềm tự hào dân tộc. Nguyên liệu chính là lông đuôi ngựa, được lựa chọn kỹ càng, kết hợp với vải thêu hoa văn, hạt cườm, và các chi tiết thủ công cầu kỳ. Với chị Lai, việc làm mũ không chỉ là một nghề, mà còn là cách để gìn giữ một phần hồn cốt văn hóa Dao, đồng thời giới thiệu với du khách gần xa vẻ đẹp truyền thống của đồng bào nơi đây.
Để bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa bản địa, xã Tả Lèng đã triển khai nhiều chính sách, tuyên truyền vận động người Dao nghiên cứu, sưu tầm những giá trị văn hóa dân gian, lưu giữ, truyền dạy cho thế hệ sau.
Được xem là “kho tàng sống” của người Dao xã Tả Lèng, ông Phàn Vần Chang ở bản Rừng Ổi Khèo Thầu giữ gìn được nhiều cuốn sách chữ nôm Dao, di sản quý giá của dân tộc. Chữ nôm Dao ra đời hàng nghìn năm trước, được xây dựng từ ký tự Hán để ghi lại tiếng nói người Dao, dùng trong học tập, ghi chép dân ca, cúng lễ, bài thuốc, câu đối, dạy lễ nghĩa và các văn bản quan trọng khác.
Từ nhỏ, ông Phàn Vần Chang đã theo các thầy cúng học chữ nôm Dao với mong muốn giữ gìn văn hóa dân tộc. Ông trăn trở khi nhiều bạn trẻ không biết tiếng Dao và chữ nôm Dao đang đứng trước nguy cơ mai một. 10 năm qua, ông đã mở 3 lớp dạy chữ nôm Dao với hơn 100 học viên, truyền dạy cả chữ viết lẫn văn hóa, đạo lý, các bài cúng và nghi lễ truyền thống như lễ cấp sắc, lễ tết, ngày rằm...
Em Hoàng A Phương ở bản Rừng Ổi Khèo Thầu cho biết, em được ông Chang truyền dạy những nét đẹp bản sắc văn hóa dân tộc Dao, em cũng mong muốn học từ ông thì bản thân có hiểu biết nhiều hơn, rộng hơn bản sắc văn hóa dân tộc mình.
Bên cạnh đời sống văn hóa đặc sắc, người Dao còn gìn giữ và phát triển nhiều nghề truyền thống gắn liền với lịch sử và bản sắc dân tộc. Trải qua thời gian, các nghề thủ công vẫn giữ được nét đẹp văn hóa truyền thống, thu hút nhiều du khách đến tham quan tìm hiểu. Khi còn ở tuổi niên thiếu, người Dao đã được tiếp xúc với kỹ thuật nghề đan lát qua những người lớn tuổi. Nguyên liệu dùng trong nghề đan lát của người Dao đầu bằng chủ yếu là mây, tre, nứa…Các sản phẩm đan lát chủ yếu như: Ghế mây, mẹt, giỏ… là những loại dụng cụ, công cụ thiết yếu dùng trong sinh hoạt hàng ngày.
Thời gian qua, xã Tả Lèng phối hợp với các địa phương mở các lớp dạy nghề truyền thống, tái hiện nhiều lễ hội truyền thống, thành lập các đội văn nghệ. Qua đó, tạo điều kiện để các nghệ nhân, cộng đồng được thực hành, trình diễn, giao lưu, quảng bá giới thiệu về văn hóa, con người dân tộc Dao tới đông đảo công chúng.
Với những nét văn hóa còn lưu giữ được, nhiều thôn bản người Dao đang là điểm đến tham quan du lịch cộng đồng lý tưởng. Điển hình như Bản du lịch cộng đồng Sì Thâu Chải, trung bình mỗi năm bản đón hàng trăm lượt du khách đến tham quan, nghỉ dưỡng. Nhờ phát triển du lịch, đời sống của bà con ngày càng khấm khá, nhiều gia đình vươn lên thoát nghèo.
Ông Lù Văn Trân, Phó Trưởng phòng Văn hóa Xã hội xã Tả Lèng cho biết, từ khi đi vào hoạt động theo mô hình chính quyền địa phương 2 cấp, trên địa bàn xã có 3 dân tộc Mông, Dao, Kinh sinh sống. Để bảo tồn bảo văn hóa dân tộc Dao như các lễ hội, nghề truyền thống, địa phương đã mở lớp tập huấn để truyền lại cho các thế hệ sau giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc mình.
Trải qua thăng trầm của thời gian, đồng bào Dao đầu bằng ở xã Tả Lèng vẫn giữ được “hồn” văn hóa dân tộc Dao. Tuy nhiên, để bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa truyền thống rất cần sự chung tay vào cuộc của cấp ủy, chính quyền địa phương, ý thức của mỗi người dân nhằm lưu giữ và phát huy các giá trị văn hoá truyền thống, để văn hóa trở thành nguồn lực phát triển kinh tế cũng như thúc đẩy du lịch cộng đồng./.
