Chuyên Mỹ hôm nay tự hào là một làng nghề mang trong mình hồn cốt văn hóa Việt.
Từ ánh sáng lấp lánh của những mảnh trai, ốc đã thắp nên niềm tin tinh hoa ngàn năm của làng nghề khảm trai, sơn mài Chuyên Mỹ, Hà Nội đang được làm mới mỗi ngày bằng khát vọng hội nhập và sáng tạo không ngừng của những người con tài hoa nơi đây.
* Khắc họa tình yêu nghề, yêu đất nước
Theo tư liệu cổ còn lưu giữ, nghề khảm xà cừ của Chuyên Mỹ có từ thế kỷ XI. Đức Tổ nghề là một vị phó tướng dưới quyền danh tướng Lý Thường Kiệt. Khi đất nước lâm nguy, ông đã cùng Lý Thường Kiệt chỉ huy quân dân đánh bại giặc Tống, bảo vệ non sông.
Đất nước thái bình, vị phó tướng xin từ quan để đi tu. Trong thời gian này, ông phát kiến ra nghề khảm xà cừ, rồi truyền dạy cho người dân vùng Phường Ngọ (nay là làng Chuôn Ngọ, xã Chuyên Mỹ) nghề giũa, khảm trai tinh xảo. Tư liệu cổ ghi rằng, ông sinh ngày 9 tháng Giêng năm 1053 và mất ngày 9/8/1099. Khi ông qua đời, triều đình đã ban sắc phong, cho lập 13 ngôi đền thờ trên cả nước, cấp 500 quan tiền để xây đền ở Phường Ngọ; đồng thời miễn toàn bộ tô thuế để nhân dân thờ phụng ông muôn đời.
Từ đó, nghề khảm trai trở thành niềm tự hào của người dân nơi đây - một nghề không chỉ tôn vinh bàn tay tài hoa, mà còn kết tinh trí tuệ, lòng kiên nhẫn và tâm hồn Việt. Trong suốt chiều dài lịch sử, nhiều nghệ nhân Chuyên Mỹ được triều đình phong kiến triệu về Kinh đô Huế để thực hiện các tác phẩm trang trí cung đình.
Trong nhịp sống công nghiệp hóa, nhiều người trẻ ở Chuyên Mỹ vẫn chọn gắn bó với nghề, xem đó như cách gìn giữ văn hóa của quê hương. Những bàn tay tài hoa không chỉ làm ra sản phẩm, mà còn khắc họa tình yêu nghề, yêu đất nước qua từng mảnh trai óng ánh.
Nghệ nhân Vũ Văn Vịnh, người được phong tặng danh hiệu “Nghệ nhân làng nghề Việt Nam” năm 2016 đã có hơn 40 năm gắn bó với nghề, bắt đầu từ khi mới 9 tuổi. “Sản phẩm của tôi chủ yếu theo phong cách cổ truyền của cha ông để lại. Ngoài ra, tôi còn làm thêm các mẫu tranh hiện đại để đáp ứng thị hiếu mới”, ông Vịnh chia sẻ.
Các sản phẩm như: sập gụ, tủ chè, hoành phi, câu đối vẫn là những mặt hàng được khách hàng ưa chuộng nhất. Điều đặc biệt là mỗi hoa văn, đường nét đều do người thợ tự sáng tạo. Các sản phẩm không giống nhau. “Cái đẹp của nghề khảm là ở chỗ, mỗi tác phẩm là một bản thể riêng, thể hiện "hồn" người thợ”, ông Vịnh tâm sự.
Trong số đó có chiếc tủ chè khảm liên chi - một trong số tác phẩm đắt giá nhất mà ông từng làm có giá khoảng 1,2 tỷ đồng. Đây là minh chứng cho sự kỳ công của nghề. Từ lúc có ý tưởng đến khi hoàn thiện, ông mất hàng năm chỉ để chọn, cưa, mài từng mảnh ốc. “Mỗi công đoạn đều đòi hỏi sự tĩnh tâm, kiên nhẫn và sáng tạo”, ông Vịnh cho biết.
Theo ông Vũ Văn Đình (Chủ tịch Hội đồng quản trị, Giám đốc Hợp tác xã Nông nghiệp Phú Chuyên), xã Chuyên Mỹ hiện có 99% hộ dân tham gia sản xuất nghề truyền thống, trong đó có nghề khảm trai. Nghề khảm trai đã giúp người dân có việc làm ổn định, nâng cao đời sống và góp phần đảm bảo an ninh, kinh tế của địa phương.
Những năm gần đây, thị trường khảm trai của địa phương đã mở rộng sang các nước Tây Âu và nhiều nước Đông Nam Á. Các sản phẩm cũng được tiêu thụ mạnh tại Hà Nội và nhiều tỉnh, thành phố trong cả nước.
Tại địa phương, trung tâm giới thiệu sản phẩm làng nghề đã hình thành, trở thành điểm nhấn kết nối du lịch quảng bá sản phẩm OCOP gắn với trải nghiệm văn hóa. Hiện, Hợp tác xã có hơn 8 sản phẩm được công nhận OCOP, trong đó 3 sản phẩm đoạt giải Ba cấp thành phố, gồm: Tranh khảm trai “Phù dung - Chim trĩ”, bình lọ khảm trai và hộp trang sức lưu niệm. Tất cả đều là sản phẩm thủ công tinh xảo, mang giá trị nghệ thuật cao, được người tiêu dùng trong và ngoài nước yêu thích.
* Phát huy giá trị các làng nghề truyền thống
Phó Giám đốc Sở Nông nghiệp và Môi trường Hà Nội Nguyễn Đình Hoa cho biết, việc Chuyên Mỹ trở thành ứng viên tham gia Mạng lưới các Thành phố Thủ công sáng tạo thế giới không chỉ là niềm vinh dự của địa phương mà còn là chiến lược dài hạn của Hà Nội trong việc bảo tồn, phát huy giá trị các làng nghề truyền thống.
Xã hội tụ đầy đủ yếu tố gồm lịch sử, con người, kỹ thuật, sáng tạo và tinh thần hội nhập. Đây sẽ là mảnh đất tiềm năng phát triển làng nghề gắn với du lịch trải nghiệm và văn hóa bản địa. Tuy nhiên, địa phương cần chú trọng việc hoàn thiện hệ sinh thái nghề truyền thống, hỗ trợ nghệ nhân trẻ, cải thiện điều kiện sản xuất và đẩy mạnh việc quảng bá thương hiệu làng nghề Chuyên Mỹ ra thế giới.
Bà Nguyễn Thị Thủy Hương, Phó Chủ tịch UBND xã Chuyên Mỹ, làng nghề khảm trai, sơn mài đã hoàn thiện 9 tiêu chí để tham gia Mạng lưới các Thành phố thủ công sáng tạo thế giới, do Hội đồng Thủ công thế giới công nhận.
Theo bà Nguyễn Thị Thủy Hương: “Chúng tôi đã đạt đủ 8 tiêu chí, hiện đang tập trung hoàn thiện tiêu chí thứ 9 - sáng tạo ra các mẫu sản phẩm, mẫu mã mới. Đây là tiêu chí quan trọng để Chuyên Mỹ được công nhận là thành viên chính thức. Hiện, hồ sơ đã được trình Hội đồng thủ công thế giới, dự kiến giữa tháng 11/2025, Hội đồng sẽ chấm điểm để công nhận làng nghề tham gia Mạng lưới các Thành phố thủ công sáng tạo thế giới”.
Nhằm đáp ứng yêu cầu đó, các nghệ nhân và thợ khảm Chuyên Mỹ đang cùng nhau sáng tạo những sản phẩm mới nhỏ gọn, độc đáo để làm quà tặng, quà lưu niệm cho du du khách. Hơn 100 mẫu sản phẩm mới đã được hoàn thiện, từ những chiếc hộp bút khảm trai, bút bi, bình lọ, khay, khung ảnh đến tranh mini khảm trai vừa giữ được nét truyền thống, vừa phù hợp với thị trường hiện đại.
Chuyên Mỹ không chỉ là của một làng nghề mà đó là minh chứng cho sức sống của văn hóa Việt - nơi truyền thống và hiện đại hòa quyện, nơi bàn tay người thợ giữ hồn dân tộc đang hướng ra thế giới.
Trong các ngôi nhà san sát, những người thợ khảm trai Chuyên Mỹ bằng đôi tay tài hoa cần mẫn biến từng miếng trai, ốc thành các tác phẩm nghệ thuật. Chuyên Mỹ hôm nay tự hào là một làng nghề mang trong mình hồn cốt văn hóa Việt./.
