Cá linh non là món quà đặc biệt của thiên nhiên. Đầu mùa, cá nhỏ như đầu đũa, xương mềm, được dùng chiên bột, kho me, kho mắm ăn cùng bông súng, bông điên điển...
Đối với người dân Đồng bằng sông Cửu Long, nhất là các địa phương vùng đầu nguồn biên giới Tây Nam như An Giang, Đồng Tháp, mùa nước nổi (mùa lũ) về mang theo nhiều sản vật cá tôm nhưng thứ được bà con trông chờ hơn cả là cá linh non - một đặc sản trứ danh, riêng chỉ có ở miền Tây Nam Bộ. Cứ khoảng tháng 7 âm lịch hằng năm, khi nước sông Mekong đỏ quạch phù sa ào ạt đổ về, tràn vào ruộng đồng ở vùng đầu nguồn châu thổ Cửu Long với đầy cá tôm. Phù sa về cũng là thời điểm người dân đầu nguồn biên giới Tây Nam tất bật vào mùa khai thác, đánh bắt cá linh non.
* Mùa đánh bắt “lộc trời”
Hơn 4 giờ sáng, khi màn đêm còn bao trùm cả vùng biên giới Tây Nam, ông Nguyễn Văn Gàng, Trưởng ấp Phú Thuận (xã Nhơn Hội) chở chúng tôi đi xuyên cánh đồng lũ để vào chợ kênh Ruột (thuộc xã Nhơn Hội, tỉnh An Giang) - chợ cá đồng tự phát được nhóm họp chớp nhoáng trên cánh đồng mùa nước nổi. Chiếc vỏ lãi (thuyền máy làm bằng nhựa composite) lao nhanh ra cánh đồng ngập nước, tiếng máy nổ lạch bạch át đi tiếng nói cười của mấy người bạn từ Thành phố Hồ Chí Minh lần đầu tiên được trải nghiệm mùa nước nổi.
Một tay điều khiển chiếc vỏ lãi, một tay chỉ về cánh đồng ngập nước tiếp giáp biên giới Campuchia phía trước, ông Gàng cho biết, khoảng tháng 7 âm lịch, khi cánh đồng biên giới này bắt đầu ngập trắng nước, cũng là lúc người dân nơi đây rộn ràng bước vào mùa đánh bắt cá tôm, nhưng chủ yếu là cá linh non.
Theo ông Gàng, khi mùa lũ về, diện tích đất sản xuất ngoài đê bao bị ngập, việc làm nông tạm thời gián đoạn, nhờ nguồn lợi từ việc đánh bắt cá linh non giúp người dân có khoản thu nhập để trang trải sinh hoạt, lo cho con cái đến trường. Đó là lý do người miền Tây thường gọi cá linh non là “lộc trời cho”. Từ thượng nguồn sông Mekong, con cá linh non theo dòng phù sa đến với miền Tây Nam Bộ. Trên thủy trình trôi dạt, cá linh non vừa di cư vừa lớn dần. Theo từng giai đoạn phát triển, cá linh non được chế biến thành nhiều món ăn đa dạng, trở thành món đặc sản riêng có của vùng châu thổ Cửu Long vào mùa nước nổi.
“Năm nay, nước lũ không những về sớm mà còn cao hơn năm ngoái gần nửa mét. Nước lũ về lớn và lên từ từ tạo điều kiện thuận lợi cho cá, tôm và nguồn lợi thủy sản sinh trưởng và phát triển, người dân đánh bắt cũng thuận lợi và được nhiều cá hơn”, ông Gàng chia sẻ.
Đang miên man trong câu chuyện về mùa nước nổi và con cá linh non - loài cá đặc trưng của mùa nước nổi, chỉ xuất hiện một lần trong năm theo nước lũ, gắn liền với ký ức bao thế hệ cư dân vùng châu thổ Cửu Long, chúng tôi được ông Gàng cho ghé vào một chiếc ghe nhỏ đang lênh đênh giữa đồng nước mênh mông, nơi vợ chồng ông Võ Văn Lê (xã Nhơn Hội) đang đổ dớn bắt cá linh non để khám phá thêm.
Qua câu chuyện được biết, vì nhà không có ruộng vườn nên hằng năm vợ chồng ông Lê chỉ mong con nước về sớm để có việc làm kiếm sống. Năm nay, nước tràn đồng sớm, rằm tháng 6 âm lịch là có đợt cá đầu mùa về, cá linh non đổ về nhiều, mỗi ngày, 20 cái dớn của ông đổ được khoảng hơn 50kg cá linh non và vài ký cá các loại bán cho các thương lái, các nhà hàng trên địa bàn được tầm 1 triệu đồng/ngày.
Nhanh tay xúc từng vợt cá linh non óng ánh màu bạc trắng từ trong chiếc ghe đục sang chiếc bè nổi để cân bán cho thương lái. Ông Lê cho biết, thời điểm này cá linh non đang lớn dần theo con nước, đã to hơn đầu đũa ăn. Nếu như ở xã Nhơn Hội, cá linh non sống giá 20.000 - 30.000 đồng/kg thì ở các chợ tại phường Châu Đốc, Long Xuyên… có giá khoảng 150.000 đồng/kg.
Ông Lê Thanh Điền (ngụ xã An Phú, tỉnh An Giang), một thương lái chuyên thu mua cá linh non ở khu vực chợ cá đồng Kênh Ruột và chợ Bắc Đai (xã Nhơn Hội, tỉnh An Giang) hơn 25 năm qua cho biết, mỗi ngày ông thu mua từ 5 - 6 tấn cá linh non. Nhằm trúng con nước, cá đi nhiều, người dân đặt dớn, đặt lú trúng mánh lớn thì phải từ 10 tấn trở lên.
* Đặc sản mùa nước nổi
Trời mới hừng sáng, tại chợ cá đồng Kênh Ruột tiếp giáp với biên giới nước bạn Campuchia, khung cảnh mua bán cá linh non và các sản vật mùa lũ đã rất huyên náo. Tiếng mời chào, tiếng mặc cả hòa cùng tiếng mái chèo khua nước tạo nên bản nhạc mùa lũ rộn ràng. Tại đây, hằng ngày, những chiếc ghe đục, ghe bầu cỡ lớn chạy lừ đừ rẽ nước mang cá linh non từ biên giới xuôi dòng về chợ Châu Đốc cân bán lại cho tiểu thương. Từ đây, cá linh non tiếp tục hành trình của mình đến các chợ, nhà hàng ở khắp các tỉnh, thành phố khu vực Nam Bộ và cả nước.
Đối với người dân miền Tây, cá linh non như là món quà đặc biệt, gắn với ký ức và tình cảm quê hương. Đầu mùa, cá linh non nhỏ như đầu đũa, xương mềm, được dùng chiên bột, kho me, kho mắm ăn cùng bông súng, bông điên điển... Cá linh non lớn hơn được xay thịt làm chả hoặc nấu canh chua đậm đà hương vị đặc trưng của người miền Tây.
Ông Nguyễn Văn Tuyên (72 tuổi, ngụ xã Nhơn Hội, tỉnh An Giang) cho biết, bây giờ cá linh non đầu mùa không còn rẻ như trước. Dù vậy, cứ thấy nước ngập mé kênh là lại chộn rộn, trông có cá linh non để mua cho gia đình ăn một bữa, như một cách đón mùa nước nổi hằng năm.
“Như một lời hẹn ước, khi con nước “trở mình” là người dân An Giang nhất định phải tìm mua cá linh non chế biến món ăn, bởi tâm lý “chưa ăn cá linh non xem như chưa đón mùa nước nổi”, ông Tuyên nhấn mạnh.
Theo ông Tuyên, ngày trước, lũ về, cá linh non nhiều vô kể, nhiều đến mức làm mắm, ủ nước mắm ăn quanh năm vẫn không hết, phải bán rẻ như cho. Cá linh non rẻ đến mức đi vào thành ngữ: “Rẻ như cá linh”. Thế mà vài năm gần đây, cá linh non lại sang chảnh bước vào thế giới ẩm thực như món ăn có phần xa xỉ, không chỉ có giá cao, nhiều lúc có tiền cũng khó mà mua được.
Chính vì thế, trong 1 mùa lũ, không ít người từ Thành phố Hồ Chí Minh, miền Đông Nam Bộ,… ngược xuôi mấy bận chỉ để thưởng thức trọn vẹn chuỗi hương vị cá linh non. Bởi với nhiều người, thưởng thức cá linh non còn là quá trình thưởng thức cả sắc màu đa dạng của văn hóa miền Tây.
Chị Phạm Thu Hà (ngụ Thành phố Hồ Chí Minh) đang tham quan “chợ ma” Tha La (phường Vĩnh Tế, tỉnh An Giang) – chợ cá đồng lớn nhất miền Tây thường nhóm họp từ khoảng 3 giờ đến gần 6 giờ sáng chia sẻ: Chị đến An Giang không biết bao nhiêu lần. Cứ mùa nước nổi về, chị và nhóm bạn từ Hà Nội, Thành phố Hồ Chí Minh lại í ới cùng về An Giang để thưởng thức món đặc sản cá linh non. Giữa khung cảnh mênh mông của đồng nước, khi những cơn gió nhẹ từ đồng xa rít tới, kèm cái se lạnh của những cơn mưa đang độ vào mùa..., mọi người được cùng nhau ngồi bên mâm cơm quê, với nồi cá linh non kho lạt là một cảm giác rất khó tả. Nếu ai đã từng một lần nếm thử, chắc lòng da diết, khó quên.
Chị Hà cho biết, cá linh non để nguyên con, cho vào nồi đã nêm nếm chút nước mắm đồng, chút đường, tiêu, tỏi... đang sôi. Vì cá linh non rất “nhát” lửa, nên chờ nước vừa sôi lên là múc ra ăn với mớ rau đồng mùa nước non mơn mởn của bông điên điển, rau muống, bông súng đồng tươi giòn sần sật, xen lẫn với thịt cá ngọt thơm nơi đầu lưỡi...; thật quá đủ để cảm xúc ẩm thực thăng hoa.
Theo bà Nguyễn Thị Phướng, Chủ tịch UBND xã Nhơn Hội (tỉnh An Giang), con cá linh non – sản vật đặc trưng của mùa nước nổi không chỉ giúp người dân có thêm kinh tế mà còn tạo nên nét văn hóa ẩm thực riêng biệt.
Ngày nay, nhờ sự nhạy bén của người dân, cá linh non đã bước vào một hành trình mới, trở thành sản phẩm kinh tế hàng hóa mang giá trị cao. Cá linh non được thu mua, chế biến thành nhiều sản phẩm khác nhau như cá linh muối, cá linh làm mắm, cá linh kho đóng hộp... xuất bán đi khắp nơi, thậm chí xuất khẩu sang nước ngoài. Một số nơi còn làm tour du lịch gắn với trải nghiệm ẩm thực, biến mùa nước nổi thành sản phẩm du lịch đặc trưng… Tuy nhiên, do nhiều yếu tố tác động và biến đổi khí hậu, mùa nước nổi những năm gần đây không còn “hào phóng” như xưa. Để mùa cá linh non thực sự bền vững, người dân cần thay đổi tư duy chuyển từ khai thác đơn thuần sang phát triển kinh tế gắn với bảo tồn để con cá linh non, món quà của thiên nhiên trở thành điểm tựa an sinh dài lâu cho đồng bào vùng biên giới Tây Nam./.
