Bảo tồn giá trị văn hóa vùng biên giới không chỉ gắn với việc giữ gìn bản sắc cộng đồng mà còn trực tiếp liên quan đến ổn định chính trị, phát triển kinh tế và bảo vệ chủ quyền quốc gia.
Bảo tồn giá trị văn hóa vùng biên giới đang trở thành vấn đề cấp thiết trong bối cảnh toàn cầu hóa và hội nhập sâu rộng, khi nhiều giá trị truyền thống đứng trước nguy cơ mai một, chịu tác động của thương mại hóa và văn hóa ngoại lai. Trước yêu cầu đó, ngày 15/9 tại Hà Nội, Viện Dân tộc học và Tôn giáo học (Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam) tổ chức Hội thảo khoa học với chủ đề: “Văn hóa của cộng đồng cư dân vùng biên giới đất liền Việt Nam hiện nay trong phát triển kinh tế – xã hội và đảm bảo an ninh, chính trị” hoạt động này trong khuôn khổ Chương trình khoa học trọng điểm cấp Bộ "Nghiên cứu tổng thể vùng biên giới đất liền ở Việt Nam phục vụ phát triển kinh tế - xã hội và bảo đảm an ninh, chính trị trong điều kiện hiện nay". Sự kiện thu hút đông đảo các nhà khoa học, chuyên gia trong các lĩnh vực dân tộc, tôn giáo, văn hóa, xã hội, quốc phòng, an ninh và phát triển, cùng đại diện nhiều cơ quan trung ương, địa phương tham dự.
Phó Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Văn Minh, Viện trưởng Viện Dân tộc học và Tôn giáo học, nhấn mạnh: Bảo tồn giá trị văn hóa vùng biên giới không chỉ gắn với việc giữ gìn bản sắc cộng đồng mà còn trực tiếp liên quan đến ổn định chính trị, phát triển kinh tế và bảo vệ chủ quyền quốc gia. Đây là khu vực đa tộc người, đa tôn giáo, nơi quan hệ đồng tộc, đồng đạo xuyên biên giới diễn ra chặt chẽ, tiềm ẩn nhiều yếu tố phức tạp. Những năm gần đây, văn hóa, tín ngưỡng, tôn giáo ở vùng biên đang biến đổi nhanh chóng dưới tác động của toàn cầu hóa, khiến nguy cơ mai một di sản ngày càng rõ rệt. Trước thực tế đó, từ năm 2020, Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam đã triển khai Chương trình khoa học trọng điểm nhằm nghiên cứu cơ chế biến đổi, cung cấp hệ thống luận cứ khoa học để đề xuất giải pháp bảo tồn bền vững, vừa giữ gìn bản sắc, vừa củng cố an ninh chính trị trong bối cảnh hiện nay.
Trình bày tham luận, Tiến sĩ Trần Hồng Thu, Viện Dân tộc học và Tôn giáo học cho biết, văn hóa vùng biên giới là không gian đa dạng, hình thành từ quá trình giao thoa lâu dài giữa nhiều cộng đồng dân tộc, song đang đối diện với sự mai một nhanh chóng.
Khảo sát tại các cộng đồng tiêu biểu ở biên giới Việt – Trung, Việt – Lào, Việt – Campuchia cho thấy, nhiều giá trị văn hóa vật thể và phi vật thể vẫn được bảo lưu, như kiến trúc truyền thống, trang phục, ngôn ngữ, lễ hội, văn nghệ dân gian. Một số nơi đã gắn với phát triển du lịch cộng đồng, tạo sinh kế, điển hình là mô hình homestay của người Lô Lô ở Hà Giang. Tuy nhiên, không ít giá trị văn hóa đang suy giảm rõ rệt như: Trang phục truyền thống ngày càng ít xuất hiện trong đời sống thường ngày; ngôn ngữ dân tộc bị thu hẹp vào phạm vi gia đình, nghi lễ; ảnh hưởng từ văn hóa xuyên biên giới đã tác động mạnh đến bản sắc cộng đồng. Một số hủ tục còn duy trì, gây lãng phí nguồn lực và cản trở phát triển.
Theo Tiến sĩ Trần Hồng Thu, ưu điểm là văn hóa vùng biên giới vẫn giữ vai trò gắn kết cộng đồng, duy trì trật tự xã hội. Nhưng hạn chế lớn là công tác bảo tồn còn thiên về duy trì hình thức, chưa gắn kết chặt chẽ với phát triển bền vững; nhiều lễ hội, văn nghệ dân gian vẫn tồn tại trong cộng đồng nhưng chưa được khai thác hợp lý. Do đó, cần coi bảo tồn văn hóa vùng biên như một nhiệm vụ chiến lược, kết hợp giữa giữ gìn bản sắc và thích ứng với hiện đại.
Tiến sĩ Nguyễn Thị Tám, Viện Dân tộc học và Tôn giáo học phân tích, văn nghệ dân gian là kết tinh sáng tạo của cộng đồng, đồng thời là thành tố cốt lõi cấu thành bản sắc tộc người. Trong bối cảnh toàn cầu hóa, bảo tồn văn nghệ dân gian có ý nghĩa chiến lược, không chỉ gìn giữ di sản mà còn tạo nền tảng phát triển kinh tế – xã hội.
Khảo sát năm 2025 tại xã Lũng Cú, Hà Giang (tỉnh Tuyên Quang) cho thấy sự đối lập rõ nét giữa hai cộng đồng. Người Lô Lô ở thôn Lô Lô Chải duy trì tốt nhiều loại hình văn nghệ dân gian gắn với trống đồng, múa và dân ca, đồng thời gắn kết thành công với du lịch cộng đồng. Nhờ chính sách hỗ trợ, di sản được “tái sinh sức sống”, vừa phục vụ nghi lễ truyền thống, vừa đem lại lợi ích kinh tế.
Ngược lại, cộng đồng Mông ở thôn Thèn Pả tuy có vốn dân ca, nhạc cụ phong phú nhưng hiện việc thực hành hạn chế, phần lớn giới trẻ ít quan tâm. Nguy cơ mai một di sản là rất lớn nếu không có cơ chế bảo tồn phù hợp.
Theo Tiến sĩ Nguyễn Thị Tám, so sánh này khẳng định sự cần thiết của chính sách đồng bộ, ưu tiên cho cộng đồng chưa được thụ hưởng. Bảo tồn văn nghệ dân gian cần được đặt trong chiến lược quốc gia, coi đó là “cột mốc mềm” để củng cố ý thức dân tộc và khẳng định chủ quyền nơi biên giới.
Tại hội thảo, các đại biểu nhìn nhận văn hóa vùng biên giới vừa là lợi thế, vừa là thách thức. Nhiều cộng đồng vẫn duy trì giá trị đặc sắc, lễ hội và tri thức dân gian, góp phần gắn kết xã hội, tạo “lá chắn mềm” giữ ổn định chính trị – quốc phòng. Song không ít giá trị truyền thống đang mai một, chịu tác động của thương mại hóa và văn hóa ngoại lai, trong khi giới trẻ dần xa rời di sản, một số hủ tục còn gây cản trở phát triển.
Trên cơ sở nhận diện nguy cơ đồng hóa, các đại biểu kiến nghị tiếp tục triển khai hiệu quả chính sách của Đảng và Nhà nước, đẩy mạnh sưu tầm, tư liệu hóa, số hóa di sản; gắn bảo tồn với phát triển du lịch bền vững; chú trọng giáo dục ý thức quốc gia cho thế hệ trẻ; đồng thời phát huy vai trò của già làng, trưởng bản, chức sắc tôn giáo như cầu nối trong gìn giữ và lan tỏa giá trị văn hóa. Các ý kiến thống nhất cho rằng, văn hóa vùng biên giới không chỉ là di sản quý báu của cộng đồng dân tộc mà còn là nền tảng để bảo tồn bản sắc, phát triển kinh tế – xã hội và củng cố an ninh, chính trị trong bối cảnh hội nhập sâu rộng./.
