Đồng bào Pa Dí ở xã Mường Khương (Lào Cai) đã chủ động phối hợp với chính quyền địa phương và các cơ quan chức năng để gìn giữ, phục hồi và lan tỏa nghề truyền thống của cộng đồng mình.
Trong bối cảnh quá trình hiện đại hóa diễn ra nhanh chóng, nhiều giá trị văn hóa truyền thống đứng trước nguy cơ mai một, đặc biệt là nghề may trang phục dân tộc. Trước thực trạng đó, đồng bào Pa Dí ở xã Mường Khương (Lào Cai) đã chủ động phối hợp với chính quyền địa phương và các cơ quan chức năng để gìn giữ, phục hồi và lan tỏa nghề truyền thống của cộng đồng mình.
Dấu ấn huyền sử
Người Pa Dí như “cây hai ngàn lá” là cộng đồng dân tộc thiểu số rất ít người, tập trung chủ yếu ở xã Mường Khương với hơn 2.000 người.
Đến Mường Khương, điều khiến du khách ngạc nhiên đầu tiên chính là trang phục truyền thống của người Pa Dí. Nổi bật không chỉ ở kiểu dáng độc đáo mà còn ở nghệ thuật thêu trang trí tinh xảo. Với những giá trị đặc sắc này, năm 2020, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã đưa Nghệ thuật trang trí trên trang phục của người Pa Dí vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.
Trong số đó, nổi bật nhất là chiếc mũ có dáng vút cong như mái nhà – điểm độc đáo không trộn lẫn với bất kỳ cộng đồng dân tộc nào khác và cũng là nơi lưu giữ một huyền sử đậm chất nhân văn về cội nguồn tộc người Pa Dí.
Theo các vị cao niên, thuở xa xưa khi cuộc sống còn nhiều khó khăn, cả gia đình và họ hàng người Pa Dí cùng quây quần trong một mái nhà lớn để cưu mang, đùm bọc nhau. Về sau, khi con cháu đông dần và tách ra ở riêng, để ghi nhớ cội nguồn và tình thân, người Pa Dí đã lấy hình tượng mái nhà ấy làm cảm hứng sáng tạo nên chiếc mũ truyền thống đặc trưng của dân tộc mình.
Nghệ nhân Pờ Chin Dín, thôn Chúng Chải B, cho biết chiếc mũ được làm từ vải lanh dệt thủ công. Sau khi phết hồ sáp ong nhiều lần để tạo độ cứng, phần trên của mũ được gấp thành hình mái nhà. Đuôi mũ uốn cong về phía sau gáy, đính một mảnh bạc vuông cùng những tua chỉ màu. Ở phần chân mũ, người Pa Dí gắn những hạt bạc trắng chạy theo viền hoa văn hình tam giác – hình ảnh ước lệ của hạt ngô, hạt gạo, tượng trưng cho sự no đủ trong cuộc sống.
Trước khi đội mũ, người con gái Pa Dí phải búi tóc cao lên đỉnh đầu. Để người đội có thể cử động thoải mái mà mũ không rơi, phần dưới mũ được quấn tròn sát trán, giúp giữ tóc và phần trên của mũ chắc chắn hơn.
“Chiếc mũ đại diện cho sự sung túc, ấm êm của một gia đình, vì thế đây luôn là món quà quý mà mẹ chồng tặng nàng dâu khi đón con về nhà”, nghệ nhân Pờ Chin Dín chia sẻ.
Không chỉ mũ, trang phục phụ nữ Pa Dí còn được làm hoàn toàn từ chất liệu tự nhiên, tự dệt, với gam màu chủ đạo là xanh chàm, kết hợp xanh lá và đen. Nghệ nhân Pờ Chin Dín cho biết một bộ trang phục hoàn chỉnh thường phải làm trong 2–3 tháng; nếu không làm liên tục thì có thể mất tới cả năm, bởi toàn bộ các công đoạn đều được thực hiện thủ công.
Bộ trang sức bằng bạc hình chiếc khóa, con gà, con cá… tạo điểm nhấn thể hiện sự giàu sang, ấm no và cũng là cách họ gửi gắm tình cảm đối với thiên nhiên, vạn vật.
Từ những ý tưởng giản dị ấy, qua đôi tay tỉ mỉ của phụ nữ Pa Dí, một sắc màu dung dị nhưng độc đáo của tộc người đã được hình thành, gìn giữ và trở thành niềm tự hào của cộng đồng.
Bảo tồn di sản từ gốc, lan tỏa bản sắc tới cộng đồng
Phó Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Lào Cai Dương Tuấn Nghĩa cho biết, các giá trị và vẻ đẹp của những di sản văn hóa truyền thống trên địa bàn đang được lan tỏa mạnh mẽ, góp phần khơi dậy niềm tự hào, ý thức bảo tồn và bồi dưỡng tâm hồn, bản lĩnh con người Lào Cai.
Chị Pờ Mìn Thủy sinh ra và lớn lên ở bản Tả Chu Phùng nằm lưng chừng dốc, quanh năm mây phủ cho biết ngay từ lúc còn nhỏ, trẻ em Pa Dí đã mặc trang phục dân tộc. Tuy nhiên, theo dòng chảy cuộc sống hiện đại, trang phục của người Pa Dí đang mai một dần.
Người lớn tuổi ở đây lo ngại nếu không truyền dạy lại cho con cháu cách dệt vải, nhuộm vải, may áo, mũ thì không chỉ nghề dệt mất đi, mà còn không lưu giữ được đúng bản sắc trang phục dân tộc độc đáo. “Cũng có nhiều người bán trang phục của người Pa Dí may sẵn nhưng chỉ là hàng gia công, chất vải thô, màu không đẹp, đường kim mũi chỉ may công nghiệp”, chị Thủy cho biết.
Thực tế cho thấy, việc gìn giữ trang phục truyền thống của đồng bào dân tộc thiểu số đã khó, đối với cộng đồng dân tộc rất ít người như Pa Dí lại càng nan giải.
Để bảo tồn bản sắc văn hóa truyền thống của cộng đồng các dân tộc, mang sức sống mới cho di sản, thời gian qua, huyện Mường Khương (cũ) đã tổ chức nhiều lớp truyền dạy bảo tồn “Nghệ thuật trang trí trên trang phục của người Pa Dí”.
Lớp học có sự tham gia của các nghệ nhân, trưởng thôn chuyên dạy cho lớp trẻ nghề dệt vải, may trang phục; qua đó góp phần nhân lên niềm tự hào, niềm tự tôn dân tộc, khích lệ người dân tích cực bảo tồn di sản văn hóa của cha ông. Mới đây nhất, trong khuôn khổ Tuần lễ Festival sông Hồng - Lào Cai 2025, Lào Cai đã tổ chức không gian trải nghiệm các hoạt động văn hóa dân tộc, trưng bày văn hóa và du lịch, trình diễn nghi thức sinh hoạt văn hóa dân gian và biểu diễn nghệ thuật các dân tộc.
Đông đảo người dân và du khách trong, ngoài nước đã chứng kiến và trải nghiệm quá trình thêu thùa công phu, tỉ mỉ trên trang phục truyền thống dưới sự hướng dẫn trực tiếp của các nghệ nhân người Pa Dí.
Chị Phạm Hiểu Vân (du khách Bắc Ninh) được nghệ nhân Pờ Chin Dín (một trong số ít người trong cộng đồng còn thành thạo kỹ thuật làm trang phục Pa Dí) vừa hướng dẫn cách thêu vừa giải thích rằng: Trên áo người Pa Dí thêu hoa văn lớp lớp như ruộng bậc thang; 12 hàng cúc bạc tượng trưng cho hạt ngô, hạt lạc, hạt đậu… là những giống cây trồng địa phương, hay: "Cái mặt địu màu xanh thêu hoa bí thể hiện sự ấm no đầy đủ. Khi thu ngô, thu được cả bí vì người dân trồng xen canh...". “Tôi bỗng hiểu đằng sau những trang trí khéo léo, công phu, những kỹ thuật của người có tay nghề giỏi, người phụ nữ Pa Dí còn gửi gắm nhiều điều trên nếp áo truyền thống của mình”, chị Vân bày tỏ.
Lào Cai đã triển khai Dự án “Bảo tồn và phát huy trang phục truyền thống các dân tộc trên địa bàn tỉnh phục vụ phát triển du lịch tỉnh Lào Cai giai đoạn 2021–2025”, đồng thời tiến hành sưu tầm, chụp ảnh tổng thể trang phục, trang sức và mẫu hoa văn của dân tộc Pa Dí để phục vụ trưng bày tại Bảo tàng tỉnh. Tỉnh cũng yêu cầu các địa phương đẩy mạnh tuyên truyền việc mặc trang phục truyền thống trong các dịp lễ, tết, hội nghị, đại hội, các hoạt động giao lưu văn hóa, thể thao.
Phó Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Lào Cai Dương Tuấn Nghĩa với chủ trương “biến di sản thành tài sản”, Lào Cai đặt mục tiêu đưa văn hóa trở thành nguồn lực nội sinh phục vụ phát triển kinh tế – xã hội; đồng thời cụ thể hóa Nghị quyết Đại hội Đảng bộ tỉnh Lào Cai lần thứ I, nhiệm kỳ 2025–2030, khẳng định quyết tâm xây dựng tỉnh phát triển “xanh, hài hòa, bản sắc, hạnh phúc”./.
(Bài viết có sự phối hợp thực hiện của Vụ Pháp chế, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch)
