Để triển khai thành công mô hình kinh tế tuần hoàn, trước hết cần đánh giá toàn diện các nguồn lực sẵn có, đặc biệt là tiềm năng tự nhiên, năng lực sản xuất và các loại chất thải có thể tái sử dụng.
Thực hiện đồng bộ giữa chính sách, tri thức khoa học và hành động cộng đồng được xem là chìa khóa để kinh tế tuần hoàn trở thành động lực phát triển xanh ở Việt Nam. Tại Diễn đàn “Thực hiện kinh tế tuần hoàn tại Việt Nam: Chính sách và kết nối hành động” do Viện Kinh tế Việt Nam và Thế giới (Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam) tổ chức ngày 10/11 tại Hà Nội, các chuyên gia cho rằng, muốn mô hình này đi vào thực chất, cần có sự liên kết chặt chẽ giữa Nhà nước trong hoạch định chính sách, giới khoa học trong chuyển giao tri thức và cộng đồng trong tổ chức thực thi, nhằm tạo nên hệ sinh thái phát triển bền vững.
* Hoàn thiện chính sách, phát huy vai trò địa phương
Trước yêu cầu phát triển bền vững, việc hoàn thiện chính sách và phát huy vai trò chủ động của địa phương được xem là yếu tố quyết định để kinh tế tuần hoàn đi vào thực chất.
Theo Tiến sĩ Nguyễn Sĩ Linh, Trưởng Ban Biến đổi khí hậu và các vấn đề toàn cầu, Viện Chiến lược, Chính sách Nông nghiệp và Môi trường (Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn), trong quá trình thúc đẩy chuyển đổi sang kinh tế tuần hoàn, các địa phương và ngành chức năng vẫn chưa thật sự xem đây là một động lực quan trọng cho phát triển kinh tế và tạo việc làm bền vững.
Để triển khai thành công mô hình kinh tế tuần hoàn, trước hết cần đánh giá toàn diện các nguồn lực sẵn có, đặc biệt là tiềm năng tự nhiên, năng lực sản xuất và các loại chất thải có thể tái sử dụng. Việc xác định rõ “điểm khởi đầu” sẽ giúp địa phương xây dựng mô hình phù hợp với điều kiện đặc thù của mình, tránh tình trạng áp dụng máy móc hoặc phụ thuộc hoàn toàn vào công nghệ nhập khẩu.
Vai trò của các viện nghiên cứu và trường đại học là hết sức cần thiết trong việc hỗ trợ chính quyền địa phương xây dựng cơ sở khoa học cho quy hoạch và phát triển. Những nghiên cứu mang tính thực tiễn về chuỗi giá trị nông nghiệp, năng lượng tái tạo, xử lý chất thải và tái chế nguyên liệu cần được triển khai mạnh mẽ hơn, nhằm tạo cơ sở dữ liệu tin cậy cho quá trình hoạch định chính sách.
Doanh nghiệp chính là lực lượng nòng cốt trong phát triển kinh tế tuần hoàn, song cần được phân nhóm để có cơ chế hỗ trợ phù hợp. Nhóm thứ nhất là doanh nghiệp cung cấp đầu vào, dịch vụ công nghệ, thiết bị tái chế và giải pháp quản lý chất thải; Nhóm thứ hai là doanh nghiệp trực tiếp triển khai sản xuất theo mô hình tuần hoàn, chủ yếu là doanh nghiệp nhỏ và vừa, có nguồn lực hạn chế và cần được hỗ trợ kỹ thuật, tín dụng cũng như ưu đãi về thuế, đất đai.
Kết quả nghiên cứu của Viện Chiến lược, Chính sách Nông nghiệp và Môi trường gần đây cho thấy khoảng 29% doanh nghiệp Việt Nam đã bước đầu triển khai hoạt động gắn với kinh tế tuần hoàn, nhưng phần lớn vẫn thiếu khung hướng dẫn cụ thể, tiêu chí đánh giá và danh mục ngành nghề phù hợp. Tiến sĩ Nguyễn Sĩ Linh đề xuất xây dựng danh mục ngành nghề ưu tiên, đi kèm các cơ chế khuyến khích đầu tư xanh, để doanh nghiệp có căn cứ định hướng hoạt động và tham gia sâu hơn vào chuỗi giá trị tuần hoàn.
Bên cạnh đó, Chính phủ cần xây dựng hệ thống tín dụng xanh và chính sách thuế ưu đãi cho doanh nghiệp tái chế, đồng thời đẩy mạnh tuyên truyền, giáo dục về kinh tế tuần hoàn trong cộng đồng để tạo sự đồng thuận xã hội. Khi chính quyền địa phương chủ động quy hoạch, ban hành cơ chế khuyến khích và đồng hành cùng doanh nghiệp, kinh tế tuần hoàn mới thực sự trở thành động lực phát triển xanh bền vững.
* Phát triển kinh tế tuần hoàn gắn với cộng đồng
Theo Tiến sĩ Triệu Thanh Quang, Trưởng phòng Chiến lược và Chính sách Phát triển bền vững (Viện Địa lý Nhân văn và Phát triển bền vững), để kinh tế tuần hoàn lan tỏa trong đời sống, cần bắt đầu từ những mô hình gắn với cộng đồng nông thôn, nơi người dân trực tiếp sản xuất và có khả năng tận dụng tài nguyên hiệu quả nhất.
Tiến sĩ Quang cho rằng ngoài các doanh nghiệp lớn, nên tập trung phát triển các mô hình nhỏ quy mô hợp tác xã, tổ hợp tác, hộ nông dân, vì đây mới là khu vực chiếm tỷ trọng lớn trong sản xuất nông nghiệp hiện nay.
Kinh tế tuần hoàn trong nông nghiệp phải gắn với thực tiễn, dễ áp dụng và linh hoạt theo quy mô, tránh áp dụng mô hình lý tưởng vượt quá năng lực địa phương. Những giải pháp đơn giản như tái sử dụng phụ phẩm nông nghiệp, xử lý chất thải chăn nuôi, ứng dụng chế phẩm sinh học để cải tạo đất đều mang lại hiệu quả kinh tế rõ rệt nếu được hướng dẫn đúng cách.
Theo Tiến sĩ Triệu Thanh Quang, ba yếu tố then chốt để mô hình phát triển bền vững gồm: nâng cao nhận thức, linh hoạt trong tổ chức và đầu tư công nghệ phù hợp; đẩy mạnh hoạt động tuyên truyền, đào tạo kỹ thuật cho người dân để họ hiểu rằng chất thải cũng là nguồn tài nguyên có thể tạo thu nhập; Nhà nước nên khuyến khích các sáng kiến cộng đồng, hỗ trợ chuyển giao công nghệ xử lý rác thải nông thôn giá rẻ, đồng thời xây dựng chính sách thu mua phụ phẩm nông nghiệp làm nguyên liệu cho sản xuất phân bón hữu cơ hoặc năng lượng sinh học.
Khi người dân thấy được lợi ích kinh tế, họ sẽ chủ động tham gia, tạo nền tảng vững chắc cho mô hình kinh tế tuần hoàn. Phát triển từ cộng đồng sẽ giúp Việt Nam hình thành văn hóa sản xuất và tiêu dùng bền vững, giảm áp lực môi trường và nâng cao chất lượng tăng trưởng nông nghiệp trong giai đoạn tới- Tiến sĩ Triệu Thanh Quang nhấn mạnh.
* Tăng cường cầu nối giữa nghiên cứu và ứng dụng
Phó Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Danh Nguyên, Hiệu trưởng Trường Kinh tế (Đại học Bách Khoa Hà Nội), tăng cường cầu nối giữa nghiên cứu và ứng dụng là yếu tố then chốt để kinh tế tuần hoàn thực sự đi vào đời sống. Giáo dục, khoa học và công nghệ không chỉ là nền tảng phát triển bền vững mà còn là động lực quan trọng thúc đẩy quá trình đổi mới mô hình tăng trưởng xanh.
Các trường đại học, đặc biệt là những cơ sở có thế mạnh về công nghệ như Đại học Bách Khoa Hà Nội, cần đưa nội dung phát triển xanh, sử dụng hiệu quả tài nguyên và kinh tế tuần hoàn vào chương trình đào tạo, đồng thời đẩy mạnh hoạt động nghiên cứu, sáng tạo và hợp tác với doanh nghiệp để chuyển giao các kết quả nghiên cứu vào thực tiễn sản xuất. Đây là bước quan trọng giúp thu hẹp khoảng cách giữa học thuật và thực tiễn, từ đó hình thành hệ sinh thái đổi mới sáng tạo phục vụ phát triển bền vững.
Một trong những khó khăn lớn hiện nay là thiếu cầu nối giữa cơ sở nghiên cứu và doanh nghiệp. Các kết quả nghiên cứu dù có giá trị khoa học cao nhưng chưa được thương mại hóa, trong khi doanh nghiệp lại thiếu thông tin và nguồn lực để tiếp cận các sáng chế, giải pháp công nghệ mới. Do vậy, cần xây dựng mạng lưới hợp tác ba bên giữa Nhà nước, nhà trường (đại học) và doanh nghiệp, trong đó trường đại học đóng vai trò trung gian, vừa đào tạo nhân lực, vừa chuyển giao tri thức cho doanh nghiệp.
Phó Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Danh Nguyên đề xuất, Nhà nước cần ban hành cơ chế đặt hàng nghiên cứu theo nhu cầu thực tế của doanh nghiệp, khuyến khích doanh nghiệp đầu tư vào các dự án hợp tác khoa học, và thành lập quỹ đổi mới sáng tạo xanh để hỗ trợ khởi nghiệp, nghiên cứu ứng dụng và thương mại hóa công nghệ thân thiện môi trường. Đồng thời, cần đào tạo đội ngũ chuyên gia đa ngành có kiến thức về kinh tế, công nghệ và môi trường, đáp ứng yêu cầu của nền kinh tế tuần hoàn đang hình thành.
Việc hình thành cầu nối bền chặt giữa nhà trường, viện nghiên cứu và doanh nghiệp sẽ giúp các kết quả nghiên cứu nhanh chóng được ứng dụng, tạo ra giá trị kinh tế mới, nâng cao năng suất lao động và thúc đẩy kinh tế tuần hoàn phát triển bền vững./.
