Với mong muốn gìn giữ, phát triển các sản phẩm thổ cẩm, nghệ nhân vẽ sáp ong Lý Thị Ninh đã kết nối, mang thổ cẩm của đồng bào Mông vươn ra thế giới...
Trong tín ngưỡng, văn hóa của đồng bào Mông, thổ cẩm truyền thống là hồn cốt dân tộc, đóng vai trò quan trọng trong đời sống. Thổ cẩm gắn bó với mỗi cộng đồng trong suốt vòng đời, từ lúc sinh ra, lập gia đình và những lúc cuối đời. Với mong muốn gìn giữ, phát triển các sản phẩm thổ cẩm, nghệ nhân vẽ sáp ong Lý Thị Ninh (xã Chế Cu Nha, huyện Mù Cang Chải) đã kết nối, mang thổ cẩm truyền thống của đồng bào Mông vươn ra thế giới và trở thành người "giữ hồn" thổ cẩm dân tộc.
*Thay đổi định kiến giới
Sinh ra trong một gia đình có 9 anh chị em tại bản Pú Nhu, xã La Pán Tẩn, huyện Mù Cang Chải, cô gái người Mông sinh năm 1990 Lý Thị Ninh sau khi tốt nghiệp Trung học phổ thông đã lấy chồng, rồi ở nhà sinh con tại bản Trống Tông, xã Chế Cu Nha.
Đều đặn ngày 2 buổi lên nương, tối về cơm nước, tranh thủ những phút rảnh, chị Ninh xe lanh, dệt vải, thêu váy áo. Có lẽ vì cuộc sống vất vả nên nhìn chị già dặn hơn nhiều so với tuổi. Cuộc sống trôi qua cùng ruộng nương, mưa nắng với thu nhập không có gì ngoài hạt lúa, bắp ngô, chị Ninh cảm thấy bản thân cần thay đổi để tốt hơn.
Chị Lý Thị Ninh chia sẻ, từ xưa, phụ nữ Mông không có tiếng nói trong gia đình và không được làm chủ kinh tế. Thấy cảnh chị em vất vả nhưng lại không dám nghĩ đến chi tiêu cho riêng mình, chị Ninh ấp ủ hy vọng một ngày nào đó chị sẽ làm thay đổi định kiến giới, để mỗi phụ nữ Mông cũng có thể kiếm thu nhập và làm chủ kinh tế gia đình.
Cơ duyên đến với chị Ninh vào tháng 3/2009, đại diện Trung tâm Nghiên cứu, Liên kết và Phát triển thủ công mỹ nghệ (Craft Link) thấy phụ nữ Mông nơi đây mặc váy áo dân tộc thủ công rất đẹp, nên đã làm việc với Hội Phụ nữ huyện Mù Cang Chải thành lập một nhóm thêu dệt.
Sản phẩm được Trung tâm bao tiêu, bán ra trong, ngoài nước. Lúc này, chị Ninh nghĩ cơ hội đến với bản thân để khẳng định phụ nữ cũng làm chủ được kinh tế. Chị Ninh xin chồng và gia đình cho tham gia nhóm để có thêm thu nhập. Lúc đầu người thân chưa ủng hộ nhưng chị vẫn kiên trì giải thích sau đó cũng được đồng tình.
Đến cuối năm 2009, “Nhóm thổ cẩm Mông” được thành lập. Chị Ninh có kiến thức hơn nên được cử làm đại diện cho nhóm khi mới 19 tuổi. Từ đó, cô gái trẻ Lý Thị Ninh thay mặt nhóm nhận đơn hàng, mua nguyên vật liệu, chi trả cho chị em. Năm đầu, Trung tâm hỗ trợ nguyên vật liệu cho chị em làm, sau một năm có quỹ thì chị em tự chủ động làm.
*Tạo thu nhập cho chị em
Để duy trì công việc thường xuyên cho chị em, ngoài đầu mối Trung tâm Craft Link, chị Lý Thị Ninh đã lăn lộn các nơi để tìm kiếm thêm thị trường.
Cứ cuối tuần, hai vợ chồng chị Ninh lại chất hàng hóa lên xe máy, rong ruổi các chợ Sa Pa (Lào Cai), Hà Giang và hội chợ ở Hà Nội để bày bán, giới thiệu sản phẩm. Ban đầu, mọi người chỉ xem chứ chưa ai đặt hàng, chị tiếp tục kiên trì tuần này qua tuần khác, tháng này qua tháng khác rồi có người đặt hàng.
Sản phẩm nhóm làm ra ngoài váy áo, trang phục nam giới còn có vỏ gối, túi, ví, khăn trải bàn, ba lô, con vật, móc treo chìa khóa, dây buộc tóc, túi đeo, hoa tai… Tất cả những sản phẩm trên được làm từ cây lanh trồng trên nương, qua bàn tay khéo léo và sự tỉ mẩn của phụ nữ Mông mà thành sợi lanh dệt vải.
"Nhóm thổ cẩm Mông ngày" càng lớn mạnh. Từ “Nhóm thổ cẩm Mông” ban đầu với 10 thành viên dần trở thành “Tổ sản xuất thổ cẩm”, rồi “Tổ hợp tác thổ cẩm truyền thống dân tộc Mông” và đến Hợp tác xã thêu dệt thổ cẩm Mông Style với gần 50 thành viên trong huyện.
Hợp tác xã hiện có trụ sở tại bản Dề Thàng, xã Chế Cu Nha, sản phẩm có mặt ở thị trường Hà Nội, Lào Cai, Hà Giang và các nước Pháp, Nhật Bản, Thổ Nhĩ Kỳ…
Năm 2024, Hợp tác xã thêu dệt thổ cẩm Mông Style thu về gần một tỷ đồng, trừ các khoản chi phí, chị em có thu nhập bình quân từ 3-5 triệu đồng/tháng. Con số này chưa lớn nhưng là điều mơ ước với phụ nữ Mông nơi đây.
Chị Hờ Thị Dê, thành viên Hợp tác xã thêu dệt thổ cẩm Mông Style phấn khởi, từ khi tham gia vào Hợp tác xã, chị em có một khoản thu nhập riêng, có tiền mua đồ đạc, cho con ăn học và đặc biệt có thể tự “làm đẹp” cho mình. Cuộc sống tươi đẹp này nhờ vào công lớn của chị Lý Thị Ninh, người phụ nữ không chỉ giúp chị em có thu nhập mà còn giúp đồng bào bảo tồn giá trị văn hóa thổ cẩm.
*Giữ gìn văn hóa thổ cẩm
Trong văn hóa đồng bào Mông, khi người con gái sinh ra sẽ được mẹ dạy cách thêu thùa. Chị Lý Thị Ninh cho biết, người Mông quan niệm, người con gái chỉ có giá khi biết thêu thùa, khâu vá. Do đó, nghề thêu dệt thổ cẩm từ lâu gắn liền với cuộc sống sinh hoạt hàng ngày và được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác. Để tạo ra những sản phẩm thổ cẩm hay bộ trang phục độc đáo thì phải qua nhiều công đoạn, đòi hỏi sự tỉ mỉ, khéo léo của đôi bàn tay người phụ nữ Mông như trồng lanh, xe sợi, in sáp, nhuộm chàm và thêu thùa.
Hiện nay, nhiều mặt hàng của Trung Quốc được bày bán trong huyện với mẫu mã phong phú và giá thành rẻ, nguy cơ mai một nghề thổ cẩm truyền thống. Nhằm lưu giữ nghề thổ cẩm cho thế hệ mai sau, chị Ninh thường xuyên tuyên truyền, vận động chị em dạy cho con, cháu; đồng thời kết hợp với các trường học cho học sinh tập thêu. Hàng năm, có hàng trăm lượt học sinh đến Hợp tác xã trải nghiệm học thêu và tìm hiểu nghề thổ cẩm truyền thống dân tộc.
Trải qua gần 16 năm, chị Lý Thị Ninh trong mắt người dân Mù Cang Chải là bông hoa đẹp của bản Mông, người "giữ hồn" thổ cẩm truyền thống của đồng bào.
Với những nỗ lực, năm 2022, chị Lý Thị Ninh được tặng danh hiệu Nghệ nhân trong lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể loại hình tri thức nhân gian và nhận được nhiều Bằng khen của Hội Liên hiệp Phụ nữ Việt Nam, Hội Liên hiệp Phụ nữ tỉnh Yên Bái và Giấy khen của huyện Mù Cang Chải.
Đánh giá về nghệ nhân Lý Thị Ninh, Chủ tịch Hội Liên hiệp Phụ nữ huyện Mù Cang Chải Khang Thị Mào cho hay, Mù Cang Chải là huyện vùng cao của tỉnh với trên 90% đồng bào Mông sinh sống. Toàn huyện có trên 12.000 hội viên phụ nữ. Trong đó, chị Lý Thị Ninh là tấm gương phụ nữ người Mông tiêu biểu của huyện. Chị mạnh dạn đứng ra làm chủ kinh tế gia đình, góp phần làm thay đổi cuộc sống của phụ nữ trong bản. Chị còn sáng tạo hoa văn, truyền dạy nghề thổ cẩm truyền thống cho chị em các xã, thị trấn trong huyện và các tỉnh lân cận.../.
