Không chỉ đơn thuần là nơi cư trú, nhà sàn còn là không gian văn hóa, tâm linh, nơi chứng kiến bao thăng trầm trong đời sống tinh thần và vật chất của cộng đồng người Thái qua nhiều thế hệ.
Từ xa xưa, đồng bào Thái gắn bó với những ngôi nhà sàn cao ráo, thoáng mát. Nhà truyền thống thường có từ ba đến năm gian, một số gia đình đông người, có điều kiện thì dựng nhà bảy gian. Trong kiến trúc quen thuộc ấy, gian đầu tiên bao giờ cũng trang trọng dành cho bàn thờ tổ tiên; tiếp đến là nơi ngủ của ông bà, bố mẹ, rồi lần lượt tới các con, các cháu. Tất cả được sắp đặt có quy củ, thể hiện sự tôn kính tổ tiên và nề nếp gia phong.
Điểm đặc sắc của kiến trúc nhà sàn Thái là cách dựng nhà rất chắc chắn. Nếu người Kinh thường nối cột kèo bằng mộng thì đồng bào Thái sử dụng những đòn dầm xuyên suốt qua các cột, vừa đơn giản vừa bền chặt. Những ngôi nhà sàn 5 gian thường có sáu cột cái và 16 cột quân, được làm hoàn toàn từ gỗ tốt. Người Thái rất coi trọng việc chọn gỗ, thường dùng loại gỗ rừng quý, ít mối mọt, có độ bền cao như xoan rừng, mạy thộ lộ hay gỗ thâng.
Ông Lò Văn Chung ở xã Thanh An, tỉnh Điện Biên, chia sẻ: Ngôi nhà gỗ năm gian, lợp ngói, lát sàn và ván thưng bằng gỗ cổ truyền là niềm tự hào của gia đình. Để dựng được một ngôi nhà như thế, đồng bào phải chuẩn bị kỹ càng từ khâu chọn gỗ đến việc dựng cột, lắp kèo, mọi thứ đều đòi hỏi sự tỉ mỉ và khéo léo. Bởi vậy, một ngôi nhà sàn không chỉ đơn thuần là chỗ ở, mà còn là công trình để đời, gắn bó với cả dòng tộc.
Một nét độc đáo khác trong kiến trúc nhà sàn Thái là hai cầu thang. Theo phong tục, cầu thang “tang quản” đặt ở đầu nhà dành cho đàn ông, còn “tang chan” ở cuối nhà bên trái dành cho phụ nữ. Mỗi cầu thang thường có 7, 9, 11 hoặc 13 bậc, con số lẻ tượng trưng cho sự may mắn. Bên ngoài hiên nhà, phần sàn nối dài ra gọi là “chan”, là nơi phụ nữ trong nhà thường ngồi nghỉ ngơi, chuyện trò sau những giờ lao động. Bên trong là không gian sinh hoạt và tiếp khách, còn gầm sàn là chỗ để nông cụ, nông sản, củi lửa. Cách bố trí ấy vừa thuận tiện, vừa phản ánh lối sống gắn liền với sản xuất nông nghiệp của người Thái.
Ông Quàng Văn Biêng, xã Sam Mứn, cho biết: Thời xưa, hầu hết người Thái đều làm nhà sàn, trên để ở, dưới để đồ đạc. Ngày nay, nhiều gia đình đã xây dựng nhà bê tông hoặc kết hợp nhà xây với nhà sàn, nhưng vẫn giữ nếp 3 gian, 5 gian, tùy điều kiện mà xây dựng. Điều đó cho thấy, dù xã hội có đổi thay, hình thức kiến trúc có cải biến, nhưng giá trị và nếp sống gắn liền với nhà sàn vẫn không hề mất đi.
Với người Thái, dựng được một ngôi nhà sàn to, đẹp không chỉ thể hiện sự khéo léo và tài lực, mà còn là niềm tự hào lớn lao, dấu mốc quan trọng trong đời người. Ngôi nhà là minh chứng cho sự trưởng thành, cho vị thế của mỗi gia đình trong cộng đồng. Vì vậy, việc gìn giữ và bảo tồn nếp nhà sàn truyền thống luôn được bà con xem trọng, truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác.
Ông Lò Văn Hòa ở xã Quài Tở chia sẻ: Việc bảo tồn và phát huy văn hóa nhà sàn là điều rất quan trọng. Ông thường xuyên tuyên truyền để bà con trong bản gìn giữ nếp nhà truyền thống, không để mai một. Tinh thần đó đã và đang giúp diện mạo bản làng Thái ở Điện Biên vẫn còn đậm đặc dấu ấn của nếp nhà sàn cổ truyền, nơi những cột gỗ, mái ngói, cầu thang, hiên nhà gắn bó chặt chẽ với đời sống hàng ngày.
Ngày nay, trong dòng chảy hiện đại, nhiều ngôi nhà sàn bằng gỗ đã được thay thế bằng những căn nhà bê tông vững chắc hơn, phù hợp với điều kiện sống và thời gian sử dụng lâu dài. Tuy nhiên, dù thay đổi vật liệu, cấu trúc của ngôi nhà sàn truyền thống của người Thái vẫn được giữ nguyên, vẫn phản ánh những giá trị cốt lõi đã tồn tại qua bao thế hệ. Nhà sàn trở thành không gian hội tụ cả vật chất lẫn tinh thần, nơi chứng kiến bao vui buồn của gia đình, là sợi dây nối kết giữa quá khứ và hiện tại.
Giữa nhịp sống mới, hình ảnh những ngôi nhà sàn Thái ở Điện Biên vẫn thấp thoáng trên sườn núi, bên những thửa ruộng bậc thang, nơi con suối trong lành chảy qua bản mường. Chúng không chỉ là nơi ở, mà còn là một phần bản sắc, là hồn cốt văn hóa. Mỗi ngôi nhà sàn đều chất chứa câu chuyện của cha ông, phản ánh lối sống gắn bó với tự nhiên và khát vọng về một cuộc sống bình yên, no đủ.
Việc bảo tồn, phát huy giá trị của nhà sàn Thái chính là gìn giữ một phần hồn văn hóa miền sơn cước. Đó không chỉ là trách nhiệm của cộng đồng người Thái, mà còn là tài sản chung của cả dân tộc, để kiến trúc độc đáo này tiếp tục hiện diện, lan tỏa giá trị trong đời sống hôm nay và mai sau./.
