Biên giới là vùng lãnh thổ có vị trí đặc biệt quan trọng của quốc gia, đồng thời cũng là nơi tiềm ẩn nhiều vấn đề nhạy cảm, phức tạp và khó lường liên quan đến ổn định chính trị, phát triển kinh tế, quản trị xã hội, củng cố khối đại đoàn kết dân tộc cũng như đảm bảo an ninh, quốc phòng và chủ quyền quốc gia.
Bảo tồn và phát huy giá trị dân tộc, tôn giáo vùng biên giới đất liền là một trong những nội dung trọng tâm được các đại biểu dự Hội thảo khoa học do Viện Dân tộc học và Tôn giáo học (Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam) tổ chức với chủ đề: “Bảo tồn và phát huy giá trị dân tộc, tôn giáo vùng biên giới đất liền nhằm phục vụ phát triển kinh tế - xã hội và đảm bảo an ninh, chính trị trong điều kiện hiện nay” đề cập. Sự kiện diễn ra ngày 16/9 tại Hà Nội, trong khuôn khổ Chương trình khoa học trọng điểm cấp Bộ “Nghiên cứu tổng thể vùng biên giới đất liền ở Việt Nam góp phần phát triển kinh tế - xã hội và đảm bảo an ninh, chính trị trong điều kiện hiện nay” do Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam chủ trì.
Phó Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Văn Minh, Viện trưởng Viện Dân tộc học và Tôn giáo học nhấn mạnh: Biên giới là vùng lãnh thổ có vị trí đặc biệt quan trọng của quốc gia, đồng thời cũng là nơi tiềm ẩn nhiều vấn đề nhạy cảm, phức tạp và khó lường liên quan đến ổn định chính trị, phát triển kinh tế, quản trị xã hội, củng cố khối đại đoàn kết dân tộc cũng như đảm bảo an ninh, quốc phòng và chủ quyền quốc gia. Trong đó, vấn đề tộc người, tôn giáo, tín ngưỡng giữ vai trò then chốt, nhất là tại các khu vực đa tộc người, đa tôn giáo, có mối quan hệ đồng tộc, đồng đạo liên biên giới và xuyên quốc gia.
Theo Phó Giáo sư Nguyễn Văn Minh, những năm gần đây, tình hình dân tộc, tôn giáo, tín ngưỡng ở vùng biên giới Việt Nam cũng như trong quan hệ xuyên biên giới với các quốc gia láng giềng và trên thế giới đã nảy sinh nhiều vấn đề phức tạp, nhạy cảm, cần được nghiên cứu thấu đáo để kịp thời đưa ra giải pháp hiệu quả. Xuất phát từ thực tiễn đó, Hội thảo này được tổ chức nhằm làm rõ những giá trị dân tộc, tôn giáo của các cộng đồng dân tộc thiểu số cư trú tại vùng biên giới đất liền, đánh giá thực trạng bảo tồn và phát huy các giá trị đó trong bối cảnh mới, đồng thời đề xuất các giải pháp, khuyến nghị thiết thực góp phần phát triển kinh tế - xã hội gắn với đảm bảo quốc phòng, an ninh, toàn vẹn lãnh thổ và chủ quyền quốc gia.
Thạc sĩ, Trần Thị Phương Anh, Viện Dân tộc học và Tôn giáo học, Chủ nhiệm đề tài “Bảo tồn và phát huy giá trị dân tộc, tôn giáo vùng biên giới đất liền nhằm phục vụ phát triển kinh tế - xã hội và đảm bảo an ninh, chính trị trong điều kiện hiện nay”cho biết, Hội thảo tập trung vào bốn nhóm vấn đề chính đó là: những vấn đề chung về đặc điểm, vị trí và vai trò của vùng biên giới đất liền; các khía cạnh liên quan đến tộc người và giá trị tộc người ở khu vực này; những vấn đề về tôn giáo và giá trị tôn giáo trong đời sống cộng đồng vùng biên giới; các giải pháp bảo tồn, phát huy giá trị dân tộc, tôn giáo gắn với yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội, bảo đảm quốc phòng, an ninh, cùng với một số vấn đề liên quan khác.
Vùng biên giới là nơi hội tụ nhiều cộng đồng dân tộc thiểu số, có đời sống văn hóa, tín ngưỡng, tôn giáo đa dạng. Đây vừa là nguồn lực quan trọng cho phát triển, vừa là thách thức lớn trong bối cảnh hội nhập, nên ưu điểm nổi bật là nhiều giá trị văn hóa, tôn giáo truyền thống vẫn được duy trì, có khả năng gắn với phát triển kinh tế - xã hội, nhất là du lịch văn hóa và thương mại biên giới. Tuy nhiên, không ít giá trị có nguy cơ mai một do tác động của đô thị hóa, kinh tế thị trường và giao thoa văn hóa ngày càng mạnh mẽ. Đời sống của một số bộ phận đồng bào dân tộc thiểu số còn khó khăn, hạ tầng chưa đồng bộ cũng tạo rào cản lớn.
Từ khảo sát thực tiễn, Thạc sĩ Trần Thị Phương Anh đề xuất cần có chính sách gắn bảo tồn với phát triển sinh kế, hỗ trợ mô hình kinh tế cộng đồng và chú trọng đào tạo nguồn nhân lực trẻ ngay tại địa phương. Điều này sẽ giúp gìn giữ giá trị truyền thống, đồng thời tạo động lực phát triển bền vững cho vùng biên giới trong giai đoạn mới.
Phó Giáo sư, Tiến sĩ Đặng Hoài Giang, Viện Dân tộc học và Tôn Giáo học chia sẻ, tôn giáo đã mang lại những giá trị thiết thực cho đồng bào dân tộc thiểu số thông qua một số phương diện như: nâng cao nhận thức cộng đồng về căn tính tộc người, góp phần gìn giữ tiếng nói và chữ viết của tộc người, đồng thời biến nhà thờ thành không gian lưu giữ phong tục và tái cấu trúc truyền thống. Quá trình cải đạo không làm đứt gãy bản sắc tộc người, mà ngược lại mở ra tiến trình tái cấu trúc bản sắc trong bối cảnh xã hội biến động. Tôn giáo, từ chỗ chỉ được nhìn nhận như niềm tin tâm linh, đã trở thành một nguồn lực văn hóa quan trọng, giúp cải thiện đời sống của người dân tộc thiểu số và đóng góp vào sự ổn định xã hội tại vùng biên giới.
Từ góc tiếp cận giá trị tộc người, Tiến sĩ Vũ Thị Hà, Viện Dân tộc học và Tôn giáo học chỉ ra những giá trị văn hóa, kinh tế và xã hội gắn liền với loại hình di sản đặc thù này; đồng thời phân tích thực trạng bảo tồn cùng những thách thức đặt ra trong bối cảnh hiện nay. Trên cơ sở đó, tác giả đề xuất nhóm giải pháp nhằm bảo tồn và phát huy giá trị thuyền độc mộc gắn với các chương trình phát triển bền vững ở vùng biên giới.
Một số ý kiến thảo luận tại hội thảo cũng chia sẻ thêm về bản sắc văn hóa trong bối cảnh “biên giới mềm” hay cách tiếp cận trong bảo tồn: liệu nên duy trì theo hướng “bảo tồn tĩnh”, tức giữ nguyên trạng các giá trị truyền thống, hay “bảo tồn động”, nghĩa là vừa gìn giữ vừa thích ứng và sáng tạo để phù hợp với sự thay đổi của đời sống hiện đại. Những gợi mở này góp phần làm rõ hơn định hướng bảo tồn gắn với phát huy, vừa đảm bảo tính nguyên bản của giá trị tộc người, vừa tạo không gian cho sự phát triển bền vững trong bối cảnh mới.
Các đại biểu khẳng định các vấn đề về dân tộc, tôn giáo vùng biên giới có thể được tiếp cận từ nhiều góc độ khác nhau, mỗi cách đều có yếu tố hợp lý. Tuy nhiên, nếu những giá trị này không mang lại lợi ích thiết thực cho cộng đồng thì việc bảo tồn mới chỉ dừng lại ở hình thức. Vì vậy, việc bảo tồn và phát huy giá trị dân tộc, tôn giáo ở vùng biên giới cần gắn chặt với lợi ích cả về vật chất lẫn tinh thần, từ đó mới có thể thực sự lan tỏa, thấm sâu vào đời sống và góp phần củng cố sự ổn định, phát triển bền vững nơi tuyến đầu Tổ quốc./.
