Dù đã ở tuổi 86, Nghệ nhân Nhân dân Nguyễn Văn An vẫn minh mẫn, khỏe mạnh thể hiện qua lời ca, động tác bắt nhịp và hướng dẫn các thành viên trong câu lạc bộ luyện tập những làn điệu dân ca, đội hình.
Nghệ nhân Nhân dân Nguyễn Văn An (sinh năm 1939, dân tộc Sán Dìu ở thôn Bèo, xã Giáp Sơn, huyện Lục Ngạn, tỉnh Bắc Giang) là người có công xây dựng nền móng và kết nối mở rộng giữa các câu lạc bộ hát dân ca ở địa phương và với nhiều tỉnh trong cả nước; góp phần phát triển, bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa của dân tộc.
* Đam mê dân ca từ nhỏ
Nghệ nhân Nhân dân Nguyễn Văn An thường được mọi người kính trọng gọi là “già làng An”. Dù đã ở tuổi 86, ông vẫn minh mẫn, khỏe mạnh thể hiện qua lời ca, động tác bắt nhịp và hướng dẫn các thành viên trong câu lạc bộ luyện tập những làn điệu dân ca, đội hình...
Trong giai điệu dập dìu của buổi tập, “già làng An” chia sẻ, ông được sống trong các làn điệu dân ca từ nhỏ. Khi đó, các anh, các chị lớn tuổi hơn hay đến nhà tập và học hát dân ca Sán Dìu (hay còn gọi là soọng cô). Ông đã để ý, nghe và học theo. Lớn hơn, ông được mẹ truyền dạy hát dân ca rồi cùng thanh niên trong xã rủ nhau đi hát giao duyên khắp làng trên xóm dưới.
Nói về làn điệu dân ca của dân tộc mình, đôi mắt “già làng An” sáng bừng, ông chia sẻ, soọng cô có những sắc thái riêng, theo nhịp điệu, vần vè, làm cho người hát và người nghe lưu luyến. Đặc biệt, hát soọng cô chỉ có song ca, đơn ca mà không có tốp ca; trong đó bao gồm các thể loại: Hát đám cưới, hát giao duyên, hát mừng nhà mới, chúc tụng...
“Già làng An” khẳng định: "Đồng bào rất yêu văn nghệ, cứ gặp nhau là hát, thậm chí có những cuộc hát bên vệ đường, trên sườn đồi, dưới chợ hay trong ngày hội". Nơi đây được biết đến là địa phương có nhiều làn điệu dân ca như: Sình ca, soong hao, soọng cô, hát then, hát páo dung của các dân tộc Cao Lan, Sán Chí, Dao, Tày, Nùng, Sán Dìu...
Sau khi lập gia đình, công tác ở huyện và giữ nhiều cương vị chủ chốt (như: Chủ tịch UBND, Chủ tịch HĐND huyện Lục Ngạn), ông An vẫn luôn duy trì sở thích nghe lại các bài hát dân ca dân tộc mình.
* Thành lập Câu lạc bộ dân ca Sán Dìu đầu tiên
Đến năm 1997, ông An nghỉ hưu và dành nhiều thời gian cho tình yêu dân ca của dân tộc. Ý tưởng thành Câu lạc bộ dân ca hình thành sau những buổi nghe hát mỗi khi đi dự các đám cưới người Sán Dìu hay trong ngày hội Xuân; gặp gỡ, giao lưu với nhiều gánh hát ở khắp nơi... Ông bắt đầu vận động, tập hợp những người cùng chí hướng thành lập Câu lạc bộ dân ca Sán Dìu đầu tiên ở xã Giáp Sơn.
Câu lạc bộ ngày càng thu hút nhiều thành viên đến tập hát. Ngoài ra, các thành viên còn đi hát giao lưu ở nhiều nơi, tổ chức lớp truyền dạy tiếng nói và hát soọng cô cho lớp trẻ người Sán Dìu. Dần dần hát soọng cô trở thành món ăn tinh thần không thể thiếu trong những dịp lễ, Tết, đám cưới...
Câu lạc bộ đi vào nề nếp sinh hoạt đều đặn và lớp truyền dạy được duy trì vào mỗi thứ bảy, Chủ nhật hằng tuần. “Già làng An” cùng các thành viên trong Câu lạc bộ tích cực sưu tầm các bài hát cổ và tổ chức sáng tác lời mới được hàng trăm bài, làm phong phú thêm cho kho tàng dân ca dân tộc. Trong đó có nhiều bài ca ngợi Đảng, Bác Hồ, quê hương, đất nước, vận động nhân dân thực hiện tốt các nhiệm vụ của địa phương, xây dựng đời sống mới, lên án hủ tục rồi kỳ công phiên dịch từ tiếng dân tộc sang Tiếng Việt để nhiều người cùng hiểu, cùng hát.
Từ cách làm này, người Sán Dìu ở các thôn, bản trong huyện khác cũng thành lập được hơn chục Câu lạc bộ hát soọng cô. Không chỉ bó hẹp trong phạm vi tỉnh, “Già làng An" còn liên hệ với những vùng có người Sán Dìu ở Vĩnh Phúc, Tuyên Quang, Thái Nguyên, Quảng Ninh để tổ chức các chuyến hát giao lưu. Từ đó, sức lan tỏa ngày càng mạnh mẽ, đồng thời cũng “tiếp lửa” để người Sán Dìu ở nơi đó thành lập câu lạc bộ.
Sau khi dân ca Sán Dìu được bảo tồn và phát huy hiệu quả tại địa phương, “già làng An” nhận thấy Lục Ngạn còn 7 dân tộc thiểu số và cần gắn kết những người yêu văn hóa ở mỗi dân tộc để thành lập câu lạc bộ hát dân ca. Với uy tín, trách nhiệm của mình, “già làng An” đến từng xã gặp các lãnh đạo để vận động thành lập câu lạc bộ hát dân ca và nhận được sự ủng hộ.
Đến nay, toàn huyện có 32 câu lạc bộ hát dân ca thuộc các dân tộc Nùng, Tày, Cao Lan, Sán Chí, Sán Dìu, Hoa, Dao. Trung bình mỗi câu lạc bộ có khoảng 40 thành viên.
Trước sự lan tỏa mạnh mẽ, huyện Lục Ngạn đã thành lập Ban liên lạc các Câu lạc bộ hát dân ca do Nghệ nhân Nhân dân Nguyễn Văn An làm chủ nhiệm. Qua đó, các câu lạc bộ giao lưu, chia sẻ kinh nghiệm bảo tồn văn hóa, nâng cao đời sống tinh thần cho đồng bào. Mỗi câu lạc bộ ấy đều mở các lớp dạy tiếng dân tộc, dạy hát, múa các làn điệu dân ca truyền thống cho thanh, thiếu niên.
Với những đóng góp của mình, năm 2015, ông Nguyễn Văn An được Chủ tịch nước phong tặng danh hiệu Nghệ nhân Ưu tú; tháng 9/2022 được Chủ tịch nước phong tặng danh hiệu Nghệ nhân Nhân dân lĩnh vực “Nghệ thuật trình diễn dân gian dân ca Sán Dìu”. Cùng với đó, ông còn được nhận nhiều Bằng khen, Giấy khen của UBND các cấp, ngành.
Phó Giám đốc Bảo tàng tỉnh Bắc Giang Nguyễn Tuấn Anh cho biết, hơn 40 năm dày công sưu tầm, truyền dạy những khúc hát dân ca của đồng bào dân tộc Sán Dìu trên địa bàn tỉnh Bắc Giang, Nghệ nhân Nhân dân Nguyễn Văn An đã truyền dạy cho khoảng 200 học trò, đồng thời thành lập hàng trăm câu lạc bộ ở các địa phương. Với những đóng góp đó, ông được các cấp, ngành từ Trung ương đến địa phương ghi nhận bằng nhiều danh hiệu và phần thưởng cao quý vì sự nghiệp bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa của dân tộc./.
