Hai tỉnh Bình Thuận và Ninh Thuận - nơi có di sản Nghệ thuật làm gốm của người Chăm đang đẩy mạnh các giải pháp bảo tồn, phát huy giá trị di sản.
Cách đây tròn một năm, ngày 29/11/2022, di sản Nghệ thuật làm gốm của người Chăm được UNESCO ghi danh vào Danh sách Di sản Văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp. Đây là niềm tự hào, khẳng định giá trị của di sản văn hóa Việt Nam; đồng thời, đặt ra trách nhiệm, thử thách đối với các cấp, các ngành, cộng đồng cư dân sở hữu di sản. Làm thế nào duy trì được “dòng chảy” nhịp nhàng, đem lại sức sống mới cho di sản trong cuộc sống đương đại. Tại hai tỉnh Bình Thuận và Ninh Thuận - nơi có di sản, các giải pháp bảo tồn, phát huy giá trị di sản đã và đang được đẩy mạnh thực hiện.
Là nghề thủ công truyền thống, nghề làm gốm của người Chăm ở Ninh Thuận và Bình Thuận độc đáo ngay từ cách chọn, xử lý nguyên liệu cho đến cách thức tạo hình khối, hoa văn, phơi và nung sản phẩm. Tất cả đều thể hiện tính sáng tạo và sự tỉ mỉ, công phu của người thợ làng nghề.
Theo các chuyên gia nghiên cứu văn hóa Chăm, nguyên liệu chính làm nên sản phẩm gốm Chăm là đất sét, giống như nhiều làng nghề gốm khác, song được người thợ làng nghề xử lý qua khá nhiều công đoạn.
Chị Đàng Thị Tám (làng gốm Bàu Trúc, thị trấn Phước Dân, huyện Ninh Phước, Ninh Thuận) cho hay: Đất làm gốm được lấy từ vùng “Nu Lanh” - cánh đồng cạnh sông Quao, giáp thôn Hiếu Lễ (xã Phước Hậu, Ninh Phước). Đất ở đây có độ mịn, dẻo, cát cũng rất mịn, hạt nhỏ li ti. Đất sét chỉ được lấy một năm một lần, mỗi lần kéo dài nửa tháng. Tới mùa lấy đất, mọi người đem đất về trữ sẵn ở nhà để dùng cho cả năm. Người thợ sau khi lấy đất sét nguyên liệu về phải phơi khô, đập nhỏ sau đó đem ủ qua đêm với lượng nước vừa đủ. Sáng hôm sau, đất sét đã ủ đem trộn với cát mịn rồi nhào nặn thật nhuyễn trước khi tạo hình sản phẩm gốm. Nguyên liệu độc đáo, cách thức tạo hình sản phẩm rất công phu. Mỗi người thợ gốm thực sự là người “thổi hồn” vào đất, gửi gắm những thông điệp về văn hóa, phong tục, tập quán, nét sinh hoạt của cộng đồng người Chăm qua từng sản phẩm.
Cũng theo chị Tám, người thợ gốm Bàu Trúc không cần dùng bàn xoay khi tạo hình khối cho sản phẩm. Người thợ vừa đi giật lùi vòng quanh chiếc trục đặt khối đất sét, vừa đều tay xoa, vuốt để tạo hình sản phẩm. Đến khi thành hình hài thô, người thợ chà láng sản phẩm bằng cách quấn tấm vải nhỏ thấm nước vào bàn tay, từng ngón tay xoa đều để tạo cạnh, tạo hình răng cưa, khắc vạch, sóng nước, hoa văn lên bề mặt sản phẩm. Sản phẩm đã được tạo hình xong sẽ phơi cho khô mặt rồi mới đem nung.
Nghệ nhân Ưu tú Đơn Thị Hiệu, làng gốm Bình Đức (xã Phan Hiệp, huyện Bắc Bình, tỉnh Bình Thuận) cho hay, cách nhào nặn gốm trên bàn kê cố định mà không dùng bàn xoay là một kỹ thuật đặc biệt của người thợ gốm Chăm. Sau khi tạo hình khối, hoa văn, gốm được đem phơi và nung ngoài trời, ở nhiệt độ khoảng 500 - 600 độ C.
Gốm nung xong còn nóng hổi sẽ được vẩy lên một loại nước từ trái thị hoặc vỏ hạt điều ngâm để tạo nên những vết loang. Vì thế, mỗi sản phẩm đều thể hiện tài năng sáng tạo riêng của người thợ gốm, không hề bị trùng lặp, đơn điệu.
Theo chuyên gia Bá Minh Truyền, Trung tâm Nghiên cứu Văn hóa Chăm tỉnh Ninh Thuận, sản phẩm gốm Chăm từ các làng nghề Bàu Trúc và Bình Đức rất đa dạng, phong phú. Trong đó, làng gốm Bàu Trúc có các sản phẩm gốm sử dụng trong đời sống hằng ngày như nồi cơm, nồi hấp bánh, ấm nước, lu nước. Làng còn có sản phẩm gốm gắn với đời sống văn hóa, tâm linh, sản phẩm gốm mỹ nghệ như mâm lễ, lư lửa, tượng, tháp, đèn trang trí, đồ lưu niệm…
Tại buổi Lễ đón Bằng của UNESCO ghi danh Nghệ thuật làm gốm của người Chăm vào Danh sách Di sản Văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp, diễn ra tại tỉnh Ninh Thuận vào tháng 6/2023, Phó Thủ tướng Trần Hồng Hà đã khẳng định: Nghệ thuật làm gốm của người Chăm được đưa vào Danh sách Di sản Văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp là sự khẳng định bản sắc văn hóa dân tộc của Việt Nam trong kho tàng di sản văn hóa thế giới. Di sản văn hóa nghệ thuật làm gốm của người Chăm từ nay đã trở thành tài sản chung của nhân loại. Các cấp, các ngành và toàn xã hội cùng chung tay gìn giữ, bảo tồn các di sản văn hóa đã được UNESCO công nhận, bảo tồn các di tích di sản văn hóa đã được ghi danh để các giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp luôn đồng hành trong mọi bước đường phát triển của dân tộc; đóng góp và làm giàu cho văn hóa thế giới.
Đại diện cả hai tỉnh có di sản gốm Chăm là Ninh Thuận và Bình Thuận đều cho rằng, trải qua những biến động thăng trầm của lịch sử, do nhiều yếu tố, nguyên nhân khách quan và chủ quan tác động, các nghề thủ công truyền thống của người Chăm đã dần bị mai một, mất đi theo thời gian. Riêng Nghề gốm truyền thống của người Chăm ở thôn Bình Đức (Bình Thuận) và Bàu Trúc (Ninh Thuận) có lịch sử hình thành, phát triển và tồn tại từ lâu đời, được duy trì đến ngày nay, thực sự là những di sản quý, mang đậm bản sắc văn hóa của cộng đồng người Chăm. Di sản được UNESCO đưa vào Danh sách Di sản Văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp, một mặt giúp cả thế giới biết đến nghệ thuật làm gốm độc đáo của người Chăm ở Việt Nam. Mặt khác cũng tạo nhiều cơ hội, đồng thời đòi hỏi cao hơn trách nhiệm gìn giữ, bảo tồn và phát triển nghề làm gốm có từ lâu đời, độc đáo này mãi trường tồn, tránh nguy cơ bị mai một, biến thể.
Ông Phú Hữu Minh Thuần, Giám đốc Hợp tác xã gốm Chăm Bàu Trúc (tỉnh Ninh Thuận) cho biết, làng Bàu Trúc, tiếng Chăm gọi là Palei Hamu Craok; được các chuyên gia đánh giá một trong những làng nghề cổ xưa nhất vùng Đông Nam Á, đến nay còn bảo lưu khá tốt kỹ thuật làm gốm hoàn toàn thủ công. Nơi đây được xem như một bảo tàng gốm truyền thống của người Chăm sinh sống tại Ninh Thuận và một số tỉnh ở dải Nam Trung bộ.
Nghề làm gốm với kỹ thuật và quy trình thủ công truyền thống được các gia đình người Chăm duy trì qua nhiều đời theo chế độ mẫu hệ “mẹ truyền - con nối”. Nghệ thuật làm gốm của người Chăm được UNESCO vinh danh. Người dân làng nghề rất vui mừng và xem đây là động lực tiếp thêm sức mạnh tiếp tục “thắp lửa nghề”, sáng tạo ra nhiều sản phẩm mới, lạ, độc đáo và chất lượng đáp ứng thị hiếu và nhu cầu thị trường. Đồng thời, hướng đến thu hút phát triển du lịch từ làng nghề, biến văn hóa trở thành tài sản làm giàu của người dân làng nghề; qua đó, giúp người làm gốm thực sự sống được bằng nghề gốm truyền thống.
Từ khi nghệ thuật làm gốm của người Chăm được UNESCO ghi danh vào Danh sách Di sản Văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp, lượng du khách đến với làng nghề gốm truyền thống ngày một nhiều hơn, sản phẩm làm ra rất được du khách và thị trường ưa chuộng. Nghề truyền thống có bước phát triển mới. Hiện Hợp tác xã gốm Chăm Bàu Trúc có 45 thành viên, sản xuất nhiều sản phẩm gốm dân dụng và cả dòng gốm trang trí, như đèn lọ hoa, tháp… phục vụ trang trí nội, ngoại thất, qua đó vừa bảo tồn, phát triển nghề truyền thống, tạo việc làm, sinh kế ổn định cho người lao động.
Tự hào với di sản được ghi danh, nhìn nhận thực tế, nhiều chuyên gia, nhà quản lý trăn trở: Như nhiều ngành nghề thủ công truyền thống khác, nghề làm gốm Chăm đang gặp không ít thách thức. Hiện nay, do tác động cơ chế kinh tế thị trường, khoa học và công nghệ phát triển, làng nghề đối mặt với nhiều khó khăn về thị trường tiêu thụ, giá thành sản phẩm, thu nhập từ làm gốm…
Bà Nguyễn Thị Huyền Trang, Phó Chủ tịch UBND xã Phan Hiệp (huyện Bắc Bình, Bình Thuận) - nơi có làng gốm Chăm Bình Đức cho biết: làng hiện có trên 40 hộ người Chăm còn duy trì nghề gốm. Nghề cần được duy trì và phát triển qua nhiều thế hệ nhưng thực tế nhiều nghệ nhân đã cao tuổi, lớp trẻ có người chưa đủ đam mê “sống chết” với nghề. Vì vậy, việc tổ chức truyền dạy, nâng cao tay nghề cho thợ trẻ, đồng thời “tiếp lửa nghề”, tình yêu, lòng say mê với nghề gồm truyền thống là rất cần thiết.
Ông Bùi Thế Nhân, Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Bình Thuận cho biết, tỉnh triển khai Đề án Bảo tồn và phát triển nghề gốm truyền thống của người Chăm ở Bình Đức với nhiều mục tiêu cụ thể. Đó là, tăng tỉ lệ hộ gia đình duy trì nghề gốm từ gần 11% năm 2021 lên hơn 15% vào năm 2030; tăng tỉ lệ số nghệ nhân duy trì nghề gốm từ gần 12% năm 2021 lên hơn 16% vào năm 2030. Các cấp, ngành cùng với với người dân làng nghề, doanh nghiệp nỗ lực mở rộng, tìm kiếm, mở rộng thị trường cho sản phẩm gốm. Địa phương và các ngành liên quan quy hoạch, cải tạo, nâng cấp cơ sở hạ tầng, đảm bảo vệ sinh môi trường làng nghề xanh, sạch, đẹp. Đồng thời, chọn địa điểm có diện tích, không gian phù hợp tại làng Bình Đức để đầu tư xây dựng Nhà trưng bày sản phẩm gốm, kết hợp trình diễn nghệ thuật làm gốm và các loại hình nghệ thuật truyền thống của người Chăm; qua đó vừa bảo tồn văn hóa Chăm vừa phát triển các tour, tuyến du lịch.
Mới đây, vào đầu tháng 11/2023, Bảo tàng tỉnh Bình Thuận phối hợp với UBND xã Phan Hiệp tổ chức lớp truyền dạy kỹ thuật làm gốm truyền thống của người Chăm cho trên 30 học viên là những thợ trẻ làng nghề Bình Đức. Là một trong những nghệ nhân tham gia truyền dạy, bà Đơn Thị Hiệu cho biết: Cùng với làng gốm Chăm Bàu Trúc, làng gốm Bình Đức còn bảo lưu khá nguyên vẹn về kỹ thuật, phương thức làm gốm theo lối thủ công truyền thống từ xưa. Những năm gần đây, số gia đình, nghệ nhân duy trì nghề gốm truyền thống ngày càng giảm. Các nghệ nhân ngày càng lớn tuổi. Việc truyền dạy, lưu giữ nghề là rất cần thiết. Truyền dạy, hướng dẫn các em, các cháu kỹ thuật làm đồ gốm gia dụng, sản phẩm gốm mỹ nghệ. Các nghệ nhân giải thích ý nghĩa, giá trị của từng sản phẩm và nghề gốm của người Chăm để lớp trẻ hiểu hơn, yêu hơn nghề truyền thống.
Tại tỉnh Ninh Thuận, làng gốm Chăm Bàu Trúc hiện có 2 hợp tác xã và 11 cơ sở sản xuất, kinh doanh gốm cùng khoảng 300 hộ dân gắn bó với nghề làm gốm. Huyện Ninh Phước - nơi có làng nghề đang tập trung triển khai Đề án bảo tồn và phát triển làng gốm Chăm Bàu Trúc, tiếp tục huy động nguồn lực đầu tư hoàn thiện cơ sở hạ tầng, đào tạo nghề cho thế hệ trẻ, chú trọng bảo tồn gắn phát triển du lịch. Huyện Ninh Phước tiếp tục hỗ trợ các cơ sở, hợp tác xã sản xuất, kinh doanh gốm ở Bàu Trúc đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin trong quảng bá sản phẩm, tiếp nhận đơn hàng online và gửi sản phẩm đi các tỉnh, thành phố, kể cả ra nước ngoài, giúp người dân làng nghề yên tâm bảo tồn nghề truyền thống và thực sự sống được với nghề.
Chị Đàng Thị Luyến (53 tuổi) là người đã có gần 30 năm làm nghề gốm và hiện là thành viên Hợp tác xã gốm Chăm Bàu Trúc. Cùng với công việc của một người thợ, chị Luyến còn tích cực truyền dạy cách làm gốm cho các thế hệ trẻ trong làng. Chị chia sẻ, trước đây, thế hệ trẻ trong làng ít người khát khao học nghề, còn những người có tay nghề nay đã lớn tuổi. Từ khi nghệ thuật làm gốm của người Chăm trở thành di sản thế giới, cần bảo vệ khẩn cấp, công tác tuyên truyền về bảo tồn và phát huy giá trị của nghề gốm được tăng cường rất nhiều. Hiện nay, nhiều bạn trẻ đã quan tâm học nghề gốm truyền thống. Chị cùng với những người có tay nghề vận động các em, các cháu đến trung tâm sinh hoạt cộng đồng để truyền nghề, gửi gắm niềm tin nghề truyền thống sẽ được tiếp nối, phát triển mạnh hơn.
Đề cập mối quan hệ giữa nền tảng, tài nguyên du lịch là di sản văn hóa, trong đó có di sản phi vật thể như nghệ thuật làm gốm Chăm, nhiều ý kiến cho rằng, nếu nói văn hóa là “quyền lực mềm” của một quốc gia, du lịch đóng vai trò quan trọng để đẩy mạnh và phát huy quyền lực ấy một cách hữu hiệu. Văn hóa là nét đặc trưng, tạo nên sự khác biệt của mỗi quốc gia, điểm đến.
Ông Hà Văn Siêu, Phó Cục trưởng Cục Du lịch Quốc gia Việt Nam khẳng định, thực tế minh chứng di sản văn hóa tạo sức hấp dẫn vô cùng cho điểm đến du lịch. Di sản văn hóa là động cơ, là duyên cớ thôi thúc chuyến đi, là môi trường tương tác và là những trải nghiệm đáng giá cho du khách, trở thành tài nguyên, nguồn lực chiến lược cho phát triển du lịch. Chính sức cuốn hút ấy của di sản văn hóa sẽ tạo nên những “làn sóng” đầu tư vào du lịch di sản.
Xác định di sản nghệ thuật gốm Chăm là tài nguyên quý phát triển du lịch, hai tỉnh Ninh Thuận và Bình Thuận triển khai nhiều giải pháp, tăng sức hút cho du lịch địa phương nói riêng, du lịch duyên hải Nam Trung Bộ nói chung.
Ông Nguyễn Long Biên, Phó Chủ tịch UBND tỉnh Ninh Thuận chia sẻ, trong chiến lược phát triển của tỉnh, du lịch là một trong những nhóm ngành trụ cột và đang hướng đến trở thành ngành kinh tế mũi nhọn. UBND tỉnh đã phê duyệt Đề án Phát triển du lịch giai đoạn 2021 - 2025, tầm nhìn đến năm 2030, nhằm xây dựng Ninh Thuận trở thành điểm đến hấp dẫn trong chuỗi du lịch của cả nước, nhất là khu vực Duyên hải miền Trung. Tỉnh tập trung phát triển 4 sản phẩm du lịch đặc thù gồm: Du lịch nghỉ dưỡng trải nghiệm biển, du lịch nông nghiệp công nghệ cao, du lịch sinh thái gắn với Khu Dự trữ sinh quyển Núi Chúa và du lịch văn hóa, đặc biệt là Di sản văn hóa Chăm.
Để phát triển du lịch gắn Di sản văn hóa Chăm, nhất là ở các làng nghề, như làng gốm Bàu Trúc, tỉnh Ninh Thuận đầu tư đồng bộ hạ tầng du lịch thiết yếu, lắp đặt biển chỉ dẫn vào làng nghề; vận động các doanh nghiệp tham gia đầu tư các dịch vụ du lịch vào điểm thăm quan. Tỉnh vận động các hộ dân nâng cấp cơ sở vật chất hiện có. Địa phương và ngành chuyên môn hỗ trợ, hướng dẫn người dân từng bước nâng cao tính chuyên nghiệp trong quản lý, khai thác sản phẩm du lịch, chú trọng duy trì, phát triển sản phẩm truyền thống để thu hút du khách.
Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Ninh Thuận Nguyễn Văn Hòa cho biết thêm: một trong những tuyến du lịch phổ biến của du lịch Ninh Thuận chính là tuyến du lịch gắn với các điểm đến nổi bật như tháp Pô klong Garai, làng gốm Chăm Bàu Trúc, làng nho Thái An, đồng cừu An Hòa, biển Cà Ná, đồi cát Nam Cương, vịnh Vĩnh Hy… Làng gốm Bàu Trúc cũng đã thành lập Ban Du lịch cộng đồng, xây dựng các nhóm phát triển sản phẩm như nhóm ẩm thực, nhóm nghệ nhân, nhóm văn nghệ, nhóm tìm hiểu văn hóa Chăm, mang đến cho du khách nhiều trải nghiệm gắn với làng nghề.
Với tỉnh Bình Thuận - địa phương đăng cai Năm Du lịch Quốc gia 2023, tỉnh đặc biệt coi trọng phát huy giá trị của các di sản văn hóa để vừa góp phần bảo tồn, vừa tạo sự đa dạng cho sản phẩm du lịch. Theo Chủ tịch Hiệp hội Du lịch tỉnh Bình Thuận Nguyễn Văn Khoa: Xu thế khám phá, trải nghiệm làng nghề đang trở thành hoạt động du lịch hấp dẫn, mang lại hiệu quả kép, phát huy giá trị văn hóa vừa mang lại lợi ích kinh tế - xã hội. Các doanh nghiệp lữ hành đưa du khách đến trải nghiệm làng nghề, cơ sở lưu trú chọn điểm nhấn trong kiến trúc, sản phẩm ẩm thực, lưu niệm thể hiện rõ bản sắc văn hóa của 35 dân tộc đang sinh sống trên địa bàn, trong đó có cộng đồng người Chăm, tạo ấn tượng với du khách.
Nội dung: Thanh Trà - Công Thử - Hồng Hiếu
Trình bày: Vũ Bắc
Ảnh: TTXVN
Video: Vnews
