Từ những di ký và di vật, so sánh với kiến trúc tháp Chăm-pa đã được khai quật nghiên cứu, kết hợp bia ký đã được phát hiện từ trước đến nay, có khả năng phế tích tháp Đại Hữu có niên đại thế kỷ XII - XIII.
TTXVN - Ngày 14/7, Sở Văn hóa và Thể thao tỉnh Bình Định phối hợp với Viện Khảo cổ học báo cáo sơ bộ kết quả khai quật phế tích tháp Đại Hữu, thôn Chánh Mẫn, xã Cát Nhơn, huyện Phù Cát.
Phế tích tháp Đại Hữu tọa lạc trên mặt bằng đỉnh núi Đất (thôn Chánh Mẫn, xã Cát Nhơn, huyện Phù Cát), trải dài theo chiều Bắc - Nam với hai đỉnh. Đỉnh phía Bắc cao hơn (có độ cao 42m so với mặt nước biển). Năm 2018, phế tích này được khảo sát lại và đưa vào hệ thống tra cứu bản đồ Khảo cổ học tỉnh Bình Định.
Việc khai quật nhằm làm rõ kiến trúc còn lại trong lòng đất. Công tác này do Bảo tàng tỉnh Bình Định phối hợp với Viện Khảo cổ học tiến hành. Hố khai quật được mở từ trung tâm gò kéo dài về phía Đông với diện tích 165m2. Sau đó, từ một nửa vách Nam hố khai quật, tiến hành mở rộng với diện tích 35m2. Vì thế, hố có hình chữ L.
Sau khi bóc lớp đất mặt khoảng 0,5m, các nhà khảo cổ phát hiện được nền gạch là dấu vết kiến trúc bị sụp đổ để lại. Toàn bộ lớp đất đổ phía trên và xung quanh được bóc, xuất lộ phần kiến trúc tháp là một khối gạch được liên kết vững chắc. Kiến trúc nằm ở độ sâu từ 0,5 - 1,8m so với lớp đất mặt.
Đợt khai quật năm 2023 đã xuất lộ một phần tường tháp phía Bắc, phía Nam, nền móng phía Đông tháp và hố thiêng trong lòng tháp. Trong đó, tường tháp phía Bắc có chiều dài 3,7m, dày 3m. Tường tháp bị hư hại nhiều, tạo nên các nền gạch có sự chênh lệch lớn. Mặt trong tường tháp có khối gạch đổ dài - là mặt trong của tường tháp nhưng bị đổ rơi xuống. Mặt ngoài tường tháp có chiều cao xuất lộ 0,74m với hai lớp gạch. Khu vực giữa tường tháp phía Bắc do bị đào phá tạo thành lỗ sâu 1m lộ ra phần nền móng gạch chân tháp phía dưới. Mặt ngoài tường tháp phía Bắc xuất lộ một phần cửa giả với kích thước cao 1,34m, 16 lớp gạch, rộng 2,4m, nhô ra ra so với mặt ngoài tường tháp 1,4m.
Tường tháp phía Nam có chiều dài xuất lộ 4,5m, dày 3m. Mặt trong tường tháp có chiều cao còn lại 0,9 mét với 13 lớp gạch, được xây mài khít tạo thành mặt phẳng. Một số vị trí có dấu vết đục khoét có chủ ý. Mặt ngoài tường tháp có chiều cao xuất lộ 0,9m với 13 lớp gạch. So với tường tháp phía Bắc, tường tháp phía Nam ít bị hư hại hơn, độ chênh lệch các nền gạch không nhiều. Bên ngoài tường tháp phía Nam là khối tường gạch bị đổ, thoải dần từ trong ra ngoài với kích thước dài 3,2m, rộng 4,3m và cao 1,2m.
Tường tháp phía Đông không còn. Nền móng phía Đông tháp do bị đào phá nhiều tạo nên sự chênh lệch của các nền móng gạch. Phía Đông hố khai quật phát hiện được hai tảng đá hoa cương; trong đó; tảng đá lớn nhất dài 2,23m, rộng 2,14m và dày 0,2m. Trên bề mặt tảng đá hoa cương được khoét lõm tạo thành những đường rãnh giật cấp thu nhỏ dần về phía Tây.
Lòng tháp được giới hạn bởi hai tường tháp phía Nam và Bắc, cách nhau 3,8m. Chính giữa lòng tháp là hố thiêng. Đây là kiến trúc trung tâm của ngôi tháp, nằm sau dưới nền gạch kiến trúc tháp, là nơi diễn ra những nghi thức đầu tiên trước khi tiến hành xây dựng ngôi tháp - được xem là nơi linh thiêng nhất. Hố thiêng được xây bằng gạch có mặt bằng hình vuông, mỗi cạnh dài 0,5m, sâu 2,42m.
Quá trình khai quật còn phát hiện được 102 hiện vật đá với nhiều loại hình và kích thước khác nhau. Ba loại chất liệu đá, gồm: Đá cát kết, đá hoa cương và đá ong. Trong đó, những hiện vật trang trí được tạc trên đá cát kết, gồm các loại hình sau: Bệ thờ, bia ký, phù điêu trang trí hình người, phù điêu trang trí hình động vật, phù điêu trang trí hình cánh sen, chày nghiền. Chất liệu đất nung có: Gạch, chóp tháp góc, gốm trang trí điểm góc, đồ gốm gia dụng.
Đồ kim loại có tiền đồng hình tròn, đường kính 2cm, chính giữa có lỗ để xâu tiền. Một mặt của tiền đồng có khắc chữ “Minh Mạng Thông Bảo”. Đục sắt có chiều dài 15cm, một đầu bằng, một đầu dẹt, bề mặt bị oxy hóa tạo thành lớp gỉ sắt bọc bên ngoài.
Kết quả khai quật xuất lộ kiến trúc tháp Chăm-pa, bình đồ thân tháp hình vuông, mỗi cạnh dài 9,8m x 9,8m; có cửa ra vào phía Đông và cửa giả. So sánh bình diện với các tháp Chăm-pa khác, tháp Đại Hữu có quy mô khá lớn. Kết hợp giữa quy mô kiến trúc to lớn và nằm trên vị trí cao nhất của đỉnh núi có thể suy luận rằng, kiến trúc xuất lộ trong hố khai quật là ngôi tháp chính (hay còn gọi là Kalan). Đây là kiến trúc quan trọng nhất trong quần thể kiến trúc tháp Chăm-pa, được xem là nơi ngự trị của thần linh. Chính vì vậy, bên trong tháp sẽ đặt tượng thờ vị thần của Hindu giáo hoặc Phật giáo.
Từ những di ký và di vật, so sánh với kiến trúc tháp Chăm-pa đã được khai quật nghiên cứu, kết hợp bia ký đã được phát hiện từ trước đến nay, có khả năng phế tích tháp Đại Hữu có niên đại thế kỷ XII - XIII. Thông qua mặt giá trị lịch sử, trang trí mỹ thuật đẹp đã phản ánh lịch sử vương quốc Chăm-pa thời kỳ này ổn định về chính trị, kinh tế phát triển, nhu cầu đời sống tôn giáo được tăng lên.
Về giá trị văn hóa, phế tích tháp Đại Hữu được xây dựng theo truyền thống, kế thừa tinh hoa nghệ thuật kiến trúc tháp Chăm-pa với bình đồ hình vuông, chất liệu xây dựng chính là gạch, kết hợp với sử dụng vật liệu mới từ văn hóa Khmer là đá ong và trang trí kiến trúc mang nghệ thuật điêu khắc phong cách Tháp Mẫm đã phản ánh mối quan hệ mở rộng giữa vùng đất Vijaya với các nền văn hóa bên ngoài, tiếp thu có chọn lọc làm giàu bản sắc văn hóa Chăm-pa trong lịch sử.
Ngành chức năng đề nghị, cần tiếp tục khai quật, nghiên cứu tổng thể hơn về phế tích này, bởi, diện tích khai quật hiện nay là rất nhỏ. Cùng với đó, việc bảo tồn di tích cần được thực hiện, giữ nguyên hiện trạng di tích đã được xuất lộ, dùng bạt che lấp lại chống hiện tượng rêu mốc và cây mọc, tránh mọi hành vi xâm hại./.
