Ô nhiễm không khí đã và đang trở thành một trong những thách thức môi trường nghiêm trọng nhất tại các đô thị lớn ở Việt Nam, đặc biệt là tại Thủ đô Hà Nội và Thành phố Hồ Chí Minh.
Ô nhiễm không khí đã và đang trở thành một trong những thách thức môi trường nghiêm trọng nhất tại các đô thị lớn ở Việt Nam, đặc biệt là tại Thủ đô Hà Nội và Thành phố Hồ Chí Minh. Số liệu trong 6 tháng đầu năm 2025 cho thấy, Hà Nội có hơn 80 ngày nồng độ bụi mịn PM2.5 vượt ngưỡng xấu và rất xấu. Chỉ số chất lượng không khí (AQI) nhiều thời điểm lên tới 200-250-mức không tốt cho sức khoẻ. Tại Thành phố Hồ Chí Minh cũng ghi nhận tới 65 ngày ô nhiễm vượt chuẩn, AQI ở mức 194.
Theo các chuyên gia, bên cạnh hoạt động công nghiệp, xây dựng và đốt rác tự phát, một trong những nguyên nhân chủ yếu gây ô nhiễm không khí đến từ khí thải giao thông. Các chuyên gia nhận định, để làm trong lành bầu không khí Việt Nam, chuyển đổi số, chuyển đổi xanh phải là con đường tất yếu.
*Giải quyết ô nhiễm không khí bằng công nghệ
Tại Việt Nam, thời gian qua, nhiều ứng dụng công nghệ đã được đưa vào triển khai trong công tác phòng chống ô nhiễm không khí.
Nhằm xây dựng hệ thống giám sát, dự báo, cảnh báo chất lượng không khí theo thời gian thực ứng dụng công nghệ IoT, điện toán đám mây (Cloud), AI và mô hình số trị, Phó Giáo sư, Tiến sỹ Phạm Trần Vũ, Trường Đại học Bách khoa (Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh) và cộng sự đã thực hiện thành công Đề tài “Xây dựng hệ thống giám sát, dự báo, cảnh báo chất lượng không khí trên cơ sở thu thập, tích hợp dữ liệu đa nguồn, thí điểm cho một đô thị lớn”, thuộc Chương trình trọng điểm cấp quốc gia giai đoạn đến năm 2025 “Hỗ trợ nghiên cứu, phát triển và ứng dụng công nghệ của công nghiệp 4.0”, mã số KC-4.0/19-25.
Nhóm nghiên cứu đã tích hợp AI bằng mô hình 3 lớp tiên tiến nhất và học máy để dự báo ô nhiễm không khí ngắn hạn cho Thành phố Hồ Chí Minh trong 24 giờ, giúp cảnh báo sớm ô nhiễm không khí để bảo vệ sức khỏe người dân cũng như giảm thiệt hại kinh tế... Khi cài đặt ứng dụng hoặc truy cập website, người dân có thể biết chất lượng không khí tại thời điểm hiện tại ở một khu vực, đồng thời, được dự báo chất lượng không khí trong thời gian 1 - 2 ngày tới để kịp thời có kế hoạch bảo vệ sức khỏe trước tác động của ô nhiễm không khí. Đặc biệt, ứng dụng sẽ gửi tin nhắn trực tiếp đến người dùng khi ô nhiễm có dấu hiệu tăng cao, từ đó đưa ra khuyến nghị thích hợp tùy theo mức độ ô nhiễm.
Một hướng nghiên cứu khác, nhằm tăng độ chính xác của các thiết bị quan trắc giá rẻ và giảm thiểu số lượng thiết bị sử dụng, nhóm nghiên cứu đến từ Đại học Bách khoa Hà Nội, Đại học Chiba (Nhật Bản) và Tập đoàn Toshiba đã phối hợp thực hiện thành công Đề tài “Fi-Mi: Hệ thống di động quan trắc, dự đoán chất lượng không khí ứng dụng AI” dưới sự tài trợ của Quỹ Đổi mới sáng tạo Vingroup (VinIF). Với hệ thống Fi-Mi, nhóm nghiên cứu đã xây dựng được hệ thống theo dõi các thông số ô nhiễm không khí và nguồn phát thải ảnh hưởng đến sức khỏe con người, góp phần giải quyết hai bài toán chính như: Tự động hiệu chỉnh các dữ liệu thu thập bởi thiết bị quan trắc giá rẻ, nhằm tăng độ chính xác; dự đoán dữ liệu quan trắc theo không gian và thời gian, nhằm xây dựng một bản đồ chất lượng không khí với độ mịn cao, trong khi không cần triển khai quá nhiều thiết bị.
Sau khi Dự án kết thúc và được nghiệm thu vào năm 2023, nhóm nhà khoa học tại Đại học Bách khoa Hà Nội cùng các nhà nghiên cứu trong lĩnh vực AI và môi trường vẫn tiếp tục theo đuổi nghiên cứu liên quan, hướng đến xây dựng một hệ thống hoàn chỉnh, không chỉ giúp theo dõi thông số ô nhiễm không khí mà còn cả nguồn phát thải cũng như ảnh hưởng của ô nhiễm không khí đến sức khỏe con người.
Tại Toạ đàm "Chung tay bảo vệ bầu trời xanh-Thách thức và Giải pháp", phát động chiến dịch “Cùng hành động vì bầu trời xanh” do Quỹ Vì Tương Lai Xanh cùng các công ty thành viên và liên kết của Tập đoàn Vingroup chính thức khởi động ngày 10/9, Tiến sỹ Hoàng Dương Tùng, Chủ tịch Mạng lưới không khí sạch Việt Nam nhận định, việc nhận diện và giải quyết ô nhiễm không khí “khó” hơn nhiều so với các thành phần môi trường khác như nước hay chất thải rắn.
Bản chất vật lý – hóa học của không khí khiến ô nhiễm khó nhìn thấy, khó nhận thấy; lại gồm cả ô nhiễm sơ cấp và thứ cấp. Mọi biện pháp đều phải ngăn phát thải ngay tại nguồn, trong khi yếu tố khí tượng lại chi phối mạnh.
Ô nhiễm không khí tại Việt Nam chỉ có thể giải quyết triệt để khi chuyển đổi số đi đôi với chuyển đổi xanh, từ xây dựng cơ sở dữ liệu đồng bộ, quan trắc thông minh bằng IoT, AI, Big Data, đến ứng dụng công nghệ dự báo và công khai số liệu cho cộng đồng.
Việt Nam cũng cần nghiên cứu kinh nghiệm quốc tế về điện hóa phương tiện giao thông, vùng phát thải thấp, phát triển giao thông công cộng, chuyển đổi nhiên liệu, công nghệ xử lý, tín chỉ carbon; lắp đặt camera, cảm biến tại các công trường để giám sát; xây dựng hồ sơ môi trường điện tử cho từng doanh nghiệp; chuyển đổi sang nhiên liệu sạch, loại bỏ cơ sở gây ô nhiễm; siết chặt quy chuẩn phát thải, công khai số liệu quan trắc; ứng dụng AI trong cảnh báo sớm dựa trên số liệu quan trắc; áp dụng hệ thống GIS để quản lý cơ sở sản xuất; lập hồ sơ môi trường điện tử cho các trại chăn nuôi lớn để giảm phát thải amoniac (NH₃); ứng dụng công nghệ quản lý phân bón; hỗ trợ nông dân không đốt rơm rạ sau thu hoạch…
Tiến sỹ Hoàng Dương Tùng cũng cho rằng, sự chung tay của khối doanh nghiệp sẽ giúp con đường chuyển đổi số, chuyển đổi xanh của Việt Nam ngày càng nhanh và chắc chắn. Điển hình như việc phát động Chiến dịch “Cùng hành động vì bầu trời xanh” với bốn trụ cột: “Gắn kết cộng đồng – Tiêu dùng xanh – Tri thức xanh – Tiết kiệm năng lượng, giảm phát thải” trên quy mô toàn quốc sẽ hướng tới nâng cao nhận thức cộng đồng, khuyến khích hành động thiết thực và truyền cảm hứng về một lối sống hài hòa, trách nhiệm với môi trường. Từ đó, người dân có thêm nhận thức và được thực hành về lối sống xanh giúp chuyển đổi xanh một cách nhanh chóng, dễ dàng.
*Nâng cao chất lượng sống của người dân
Theo Phó Giáo sư, Tiến sỹ Đàm Hoàng Phúc, Giám đốc Chương trình đào tạo Kỹ thuật ô tô, (Đại học Bách khoa Hà Nội), đối với ô nhiễm từ khí thải giao thông, việc điện hoá giao thông là xu thế tất yếu nhưng cũng là bước đi táo bạo và cần phải được dẫn dắt bằng dữ liệu khoa học và đối thoại minh bạch để tạo đồng thuận xã hội. Ông nhấn mạnh, giao thông điện hóa cần được triển khai với 3 ưu tiên: Bản đồ trạm sạc công cộng dễ tra cứu; mạng lưới kiểm định, sửa chữa xe điện đạt chuẩn; và hướng dẫn kỹ thuật lắp đặt trạm sạc an toàn.
Định hướng về chuyển đổi số, chuyển đổi xanh cũng phù hợp với tầm nhìn chiến lược tại Nghị quyết 57-NQ/TW của Bộ Chính trị về đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia cũng như Chiến lược quốc gia về tăng trưởng xanh 2021–2030, tầm nhìn 2050 đặt mục tiêu giảm cường độ phát thải khí nhà kính, thúc đẩy kinh tế xanh, trong đó giao thông và năng lượng là hai lĩnh vực trọng điểm.
Đồng thời, Chương trình chuyển đổi số quốc gia yêu cầu đẩy mạnh ứng dụng dữ liệu lớn, trí tuệ nhân tạo và IoT trong quản lý môi trường, giám sát không khí, nhằm nâng cao khả năng dự báo và minh bạch hóa thông tin cho người dân
Phó Giáo sư, Tiến sỹ Đàm Hoàng Phúc khẳng định, chuyển đổi xanh cần đi cùng với chuyển dịch năng lượng và giao thông xanh. Thay đổi bắt đầu từ mỗi cá nhân và cộng đồng, ưu tiên phương tiện sạch, giảm sử dụng phương tiện cá nhân, tăng cường giao thông công cộng.
Trong bối cảnh chuyển đổi số và chuyển đổi xanh đã trở thành con đường tất yếu để cải thiện ô nhiễm không khí, hai mục tiêu này cũng là chìa khóa để Việt Nam kiến tạo nền kinh tế carbon thấp, nâng cao chất lượng sống của người dân, khẳng định trách nhiệm quốc tế và hiện thực hóa khát vọng phát triển bền vững trong kỷ nguyên mới./.
