Nghệ nhân chính là những người thắp lên ngọn lửa đam mê, gìn giữ và truyền dạy tinh hoa văn hóa, để mạch nguồn di sản mãi lan tỏa, trường tồn cùng thời gian.
Trước những thách thức của cuộc sống hiện đại, nghệ nhân chính là những người lưu giữ lại giá trị văn hóa, những bản sắc riêng của cộng đồng các dân tộc. Họ là những người nắm giữ, truyền dạy kiến thức, kỹ năng và giá trị văn hóa cho thế hệ trẻ, đồng thời góp phần gìn giữ bản sắc văn hóa và thúc đẩy sự phát triển bền vững của cộng đồng.
* Gìn giữ các giá trị văn hóa dân tộc
Điện Biên hiện có 41 Nghệ nhân Ưu tú (10 nghệ nhân đã qua đời) cư trú tại các xã, phường trên địa bàn tỉnh, trong đó dân tộc Thái có 15 nghệ nhân, dân tộc Mông có 7 nghệ nhân, còn lại là các dân tộc khác. Theo loại hình di sản mà các nghệ nhân nắm giữ, các Nghệ nhân Ưu tú chủ yếu nắm giữ ở loại hình nghệ thuật trình diễn dân gian với 22 nghệ nhân; ngoài ra là các loại hình tập quán xã hội, tín ngưỡng; tiếng nói, chữ viết; tri thức dân gian; lễ hội.
Nghệ nhân Ưu tú Sình A Tâu (ở xã Sính Phình) đã dành nửa đời người để gìn giữ tiếng khèn của đồng bào Mông. Những ngày nông nhàn, ông truyền dạy thanh niên thổi và múa khèn - nhạc cụ gắn bó mật thiết với đời sống tinh thần của người Mông, từ lễ hội mùa xuân đến cưới hỏi, tiễn đưa người đã khuất. Âm điệu của khèn mang theo câu chuyện, nỗi niềm và khát vọng của con người, gửi gắm vào thiên nhiên đại ngàn. Mỗi ngành Mông lại có cách thổi, nhịp điệu và lối trình diễn khác nhau, phản ánh đặc trưng văn hóa riêng.
Tại xã Thanh Yên, Nghệ nhân Ưu tú Lường Thị Đại dành nhiều năm sưu tầm, nghiên cứu văn hóa dân gian Thái, đồng thời phối hợp tổ chức hàng chục lớp truyền dạy chữ Thái cổ, góp phần gìn giữ ngôn ngữ, chữ viết và các giá trị văn hóa dân tộc. Sau khi được phong tặng danh hiệu Nghệ nhân Ưu tú năm 2015, bà vẫn tiếp tục với đam mê mãnh liệt là tìm hiểu truyền thống văn hóa Thái.
Ngoài sưu tầm văn hóa dân gian, bà còn phối hợp với những người am hiểu văn hóa dân tộc Thái, chữ Thái cổ, tìm nguồn tài trợ từ các nguồn khác nhau để tổ chức hàng chục lớp truyền dạy tiếng Thái cổ, góp phần bảo tồn văn hóa dân tộc. Ghi nhận những đóng góp của nghệ nhân với văn hóa dân tộc, Nhà nước đã trao tặng bà Giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học nghệ thuật.
Tương tự, ông Vàng Văn Thức ở bản Na Nát, phường Mường Lay là người có công lớn trong bảo tồn lễ Kin pang then (lễ tạ ơn các thần linh, thầy của thầy then, thầy then trần gian, tổ tiên) của dân tộc Thái trắng. Hơn 30 năm gắn bó với hát Then, ông được xem là “người giữ hồn” dân tộc Thái ở Mường Lay và được Nhà nước phong tặng danh hiệu Nghệ nhân Ưu tú năm 2015. Không chỉ truyền dạy trong cộng đồng người Thái, ông còn hướng dẫn cả những học viên người Kinh có niềm đam mê với văn hóa truyền thống.
Theo Nghệ nhân Vàng Văn Thức, để những làn điệu Then cổ không bị mai một và mất đi, ông đã truyền dạy lại cho con cháu trong gia đình cũng như những người yêu thích Then ở khắp các vùng miền trong cả nước với mong muốn góp phần bảo tồn những giá trị văn hóa truyền thống quý báu của dân tộc. Ông cũng thường xuyên tổ chức các hoạt động liên quan đến lễ Kin pang then tại địa bàn và những nơi có người Thái sinh sống ở trong và ngoài tỉnh.
Hiện nay, nhiều nghệ nhân cũng là thành viên tích cực trong việc vận động, sáng lập Câu lạc bộ Bảo tồn văn hóa văn nghệ dân gian dân tộc Thái tỉnh Điện Biên với mục đích nhằm bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa, văn nghệ dân gian dân tộc Thái tỉnh Điện Biên. Ngày mới thành lập Câu lạc bộ có 47 hội viên, đến nay Câu lạc bộ đã thu hút hàng trăm hội viên tham gia.
* Giữ ngọn lửa văn hóa của dân tộc
Tỉnh Điện Biên đã thực hiện nhiều chính sách ưu tiên đối với các nghệ nhân ưu tú như: Hỗ trợ thành lập và tổ chức hoạt động đối với các câu lạc bộ, nhóm thực hành di sản. Hiện nay tỉnh đã thành lập Hội văn hóa dân tộc Thái tỉnh Điện Biên. Các nghệ nhân có thu nhập thấp được hưởng trợ cấp sinh hoạt hằng tháng, hỗ trợ bảo hiểm y tế, hỗ trợ mai táng phí khi qua đời; hỗ trợ nghệ nhân ưu tú tham gia các hoạt động lưu truyền, phổ biến di sản văn hóa phi vật thể và đào tạo, bồi dưỡng, truyền dạy những người kế cận; hỗ trợ kinh phí cho nghệ nhân, người thực hành tham gia hướng dẫn, tập huấn, truyền dạy cho cộng đồng - ông Trần Hải Hà, Phó Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Điện Biên cho biết.
Tỉnh đã thực hiện Dự án 6 “Bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của các dân tộc thiểu số gắn với phát triển du lịch” thuộc Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi. Ngành văn hóa tỉnh Điện Biên đã tổ chức các lớp tập huấn và truyền dạy văn hóa phi vật thể như truyền dạy nghề làm trang phục dân tộc Kháng, Xinh Mun, Khơ Mú, Dao, Mông; chế tác khèn dân tộc Mông, truyền dạy viết chữ Dao, nghề đan lát dân tộc Si La, bảo tồn môn thể thao truyền thống các dân tộc... Tỉnh cũng tổ chức bảo tồn lễ hội truyền thống tiêu biểu các dân tộc thiểu số như: Lễ Tra hạt của dân tộc Khơ Mú; Lễ cúng tổ tiên của dân tộc Thái, ngành Thái trắng; Lễ mừng cơm mới của dân tộc Cống; lễ Cúng thần rừng và lễ Cúng lá lúa của dân tộc Kháng...
Theo ông Trần Hải Hà, các nghệ nhân đã phát huy rất tốt vai trò trong cộng đồng, đặc biệt trong việc truyền dạy, lan tỏa hiểu biết vốn tri thức dân gian quý báu đến với cộng đồng,trong đó có thế hệ trẻ. Với khả năng thực hành các nghề truyền thống, nghệ thuật diễn xướng, tập quán xã hội, tín ngưỡng... các nghệ nhân ở các thôn, bản trên địa bàn tỉnh không ngừng nỗ lực gìn giữ, cống hiến, sáng tạo và trao truyền lại cho lớp cháu con. Họ tích cực tham gia các hội thi, hội diễn do ngành văn hóa các địa phương tổ chức.
Hiện nay, số nghệ nhân giàu kinh nghiệm, giỏi nghề truyền thống, giỏi nghệ thuật diễn xướng, nắm giữ những tri thức quý của cha ông ngày càng lớn tuổi và dần ít đi, trong khi lớp trẻ không mấy mặn mà, hoặc chưa đủ sức để kế tục, để giữ ngọn lửa văn hóa của dân tộc. Vì vậy, trong nhiều giải pháp mà tỉnh Điện Biên triển khai để gìn giữ, bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa của đồng bào dân tộc thiểu số trên địa bàn, giải pháp quan trọng nhất là quan tâm, chăm sóc, phát huy vai trò giữ lửa và truyền lửa của các nghệ nhân trong cộng đồng.
Điện Biên là vùng đất hội tụ 19 dân tộc anh em cùng chung sống, tạo nên bức tranh văn hóa rực rỡ sắc màu, từ trang phục truyền thống đến phong tục, lễ hội đặc sắc. Nhiều giá trị văn hóa được tôn vinh là di sản của quốc gia, nhân loại. Người thổi niềm đam mê, là “linh hồn sống” của các di sản ấy chính là những nghệ nhân, họ thắp lên ngọn lửa đam mê, gìn giữ và truyền dạy tinh hoa văn hóa, để mạch nguồn di sản mãi lan tỏa, trường tồn cùng thời gian./.
(Bài viết có sự phối hợp thực hiện của Vụ Pháp chế, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch)
