Thực hiện chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách của Nhà nước, người Dao xã Ba Vì đã xóa dần cuộc sống du canh, du cư cùng nhau hạ sơn để ổn định và phát triển kinh tế, gìn giữ, phát huy nghề thuốc gia truyền.
Thôn Hợp Sơn, Yên Sơn, Hợp Nhất của xã Ba Vì (huyện Ba Vì, Hà Nội) là nơi sinh sống nhiều đời nay của đồng bào Dao Quần chẹt, cùng nghề thuốc Nam nổi tiếng. Với kho tàng kiến thức phong phú về các loại dược liệu phương Nam, từ lâu nghề bốc thuốc chữa bệnh đã gắn bó với cuộc sống của đồng bào nơi đây.
* Gìn giữ nghề truyền thống
Nằm sâu dưới chân núi Ba Vì, các thôn làng của xã Ba Vì có điều kiện địa lý tự nhiên, hình thái khí hậu khá đặc biệt, tạo ra vùng thực vật lý tưởng đối với nghề làm thuốc Nam.
Thực hiện chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách của Nhà nước, người Dao xã Ba Vì đã xóa dần cuộc sống du canh, du cư cùng nhau hạ sơn để ổn định và phát triển kinh tế, gìn giữ, phát huy nghề thuốc gia truyền.
Khu vực núi Ba Vì là nơi sinh trưởng, phát triển của 1.209 loài thực vật, có hơn 500 loài dược liệu, trong đó có nhiều loài quý và đặc hữu được người Dao dùng làm thuốc chữa bệnh xương khớp, bệnh gan, thận, dạ dày, thần kinh, bệnh ngoài da, răng miệng, thuốc cho phụ nữ sau sinh
Người Dao làm thuốc để chữa bệnh cho đồng bào mình, sau đó là người bệnh khắp các vùng gần xa. Trước đây, thuốc Nam của đồng bào được sử dụng theo cách thông thường, dùng cây tươi hay cây khô rồi sắc lấy nước uống hoặc tắm. Ngày nay, họ cải tiến các phương thuốc bí truyền của dân tộc, thuốc lấy ở rừng về được sơ chế và kết hợp với các loại dược liệu khác để chế ra một số loại thuốc dạng khô, cao, thuốc nhỏ, thuốc đắp, thuốc bột. Trong khâu sơ chế và đóng gói, người Dao đã chú ý nâng cấp sản phẩm, ngày càng tiếp cận rộng rãi với thị trường.
Cả ba thôn Hợp Sơn, Yên Sơn và Hợp Nhất đều phát triển nghề thuốc Nam, với khoảng 80% gia đình trồng, thu hái, sơ chế, chữa bệnh từ cây dược liệu. Trong đó, thôn Yên Sơn có khoảng 250/250 hộ đều làm nghề thuốc và thôn được công nhận là Làng nghề thuốc Nam. Thôn Hợp Sơn có 271 hộ làm nghề thuốc.
Gia đình bà Triệu Thị Thanh, Chủ tịch Hội Đông y xã Ba Vì nổi tiếng với nghề làm thuốc Nam, nhất là thuốc khớp, dạ dày, đại tràng, sỏi thận, sỏi mật. Riêng dòng thuốc xương khớp, gia đình bà có tới hơn 100 loại, còn các loại thuốc khác khoảng 50 - 60 loại. Hiện nay, thuốc Nam của gia đình bà đã có mặt ở nhiều tỉnh, thành trong cả nước. Chị Triệu Thị Oanh (con dâu bà Thanh) cho biết, nghề làm thuốc mang lại thu nhập đáng kể cho gia đình, được bà bủ (cụ) truyền lại nên mọi người trong nhà đều có ý thức gìn giữ.
Gia đình chị Lý Thị Thu Hà, thôn Hợp Sơn đã nhiều đời làm nghề thuốc Nam với dòng sản phẩm chính là thuốc chữa xoang loại nhỏ mũi và loại uống cũng được nhiều người biết tới và tiêu thụ tương đối tốt. Chị mong muốn, gắn bó với nghề thuốc Nam không chỉ để tăng thu nhập, cải thiện kinh tế gia đình mà còn bảo tồn nghề truyền thống của cha ông.
* Sinh kế bền vững từ nghề của cha ông
Từ năm 2021, ba thôn Yên Sơn, Hợp Sơn và Hợp Nhất được UBND Thành phố Hà Nội công nhận là làng nghề y học cổ truyền của dân tộc Dao. Để bảo về và phát triển nghề làm thuốc Nam của người Dao, huyện Ba Vì và xã Ba Vì thành lập Hợp tác xã Dịch vụ thuốc Nam dân tộc Dao Ba Vì nhằm khai thác và bảo tồn có hiệu quả nhiều loại thuốc quý, đồng thời mở các lớp học nâng cao kiến thức về chẩn đoán, chữa bệnh cho người dân.
Khởi thủy đồng bào người Dao có phong tục bốc thuốc cứu người không nhận tiền, những người sau khi được trị bệnh khỏi thường đến nhà thầy thuốc để tạ ơn bằng các sản phẩm nông nghiệp. Xuất phát từ cách ứng xử có tâm, hết lòng vì người bệnh mà những người còn đang theo nghề và gìn giữ nghề luôn được kính trọng.
Ngoài việc bán thuốc tại nhà, nhiều người Dao tại xã Ba Vì còn cung cấp dược liệu cho các nhà thuốc Đông y và trực tiếp chẩn đoán, điều trị bệnh cho nhiều người. Từ đó, nghề thuốc dần dần trở thành một kế sinh nhai. Cuộc sống của người Dao ở Ba Vì cũng trở lên ổn định và khấm khá hơn.
Tại xã Ba Vì hiện có hơn 300 hộ gia đình theo nghề làm thuốc Nam, có 9 hợp tác xã thuốc Nam được tổ chức và hoạt động theo Luật Hợp tác xã. Địa phương cũng chú trọng tuyên truyền để đồng bào Dao hiểu giá trị của các cây thuốc cũng như tri thức chữa bệnh, để họ có trách nhiệm hơn với nghề thuốc. Việc chuẩn hóa các bài thuốc gia truyền, sản xuất khép kín trên dây chuyền hiện đại giúp nâng cao chất lượng sản phẩm, bảo đảm an toàn vệ sinh, tạo ra thương hiệu thuốc Nam của người Dao ở Ba Vì và mở rộng thị trường cả nước.
Bên cạnh việc khai thác nguồn nguyên liệu từ các tỉnh, người Dao chủ động nguồn dược liệu, phát triển ổn định việc sản xuất thuốc Nam bằng cách chủ động đưa những loại cây thuốc hiếm từ tự nhiên về trồng trong vườn nhà. Việc này giúp họ chủ động nguyên liệu, không phụ thuộc vào nguồn nhập khẩu, đồng thời kiểm soát được chất lượng dược liệu và đảm bảo an toàn vệ sinh thực phẩm.
Đến nay nhiều hộ làm thuốc ở xã ba Vì có thể làm chủ vườn ươm giống cây, biết cách chế biến, đóng gói, in nhãn mác, truy xuất nguồn gốc xuất xứ. Nhiều người còn tiếp cận với các kênh bán hàng trực tuyến (online), livestream và liên kết với nhiều nhà thuốc để đưa thuốc Nam, chủ yếu là dạng cao vào tiêu thụ…
Những bài thuốc không chỉ là niềm tự hào mà còn là nguồn sinh kế, góp phần ổn định cuộc sống của biết bao thế hệ người Dao tại xã Ba Vì. Để những bài thuốc “vươn cao, vươn xa”, rất cần sự quan tâm, đồng hành của các cấp chính quyền để cùng xây dựng, tiếp tục lan tỏa sản phẩm truyền thống của đồng bào Dao đến với mọi miền Tổ quốc./
