Trước làn sóng đô thị hóa diễn ra nhanh chóng, dòng chảy văn hóa sông Hồng đang đứng trước nguy cơ đứt gãy nếu không có một chiến lược tổng thể, bài bản và quyết liệt, lấy văn hóa-du lịch làm hạt nhân phát triển.
Sông Hồng – dòng sông “Mẹ” trong tâm thức người Việt không chỉ kiến tạo địa lý mà còn bồi đắp chiều sâu văn hóa cho toàn vùng đồng bằng Bắc Bộ. Trải qua hàng nghìn năm lịch sử, dòng sông này đã nuôi dưỡng nền văn hóa Thăng Long – Hà Nội, trở thành trục huyết mạch về giao thông, thủy lợi và là nơi kết tinh các giá trị di sản, tín ngưỡng, lễ hội, nghệ thuật dân gian đặc sắc.
Tuy nhiên, trước làn sóng đô thị hóa diễn ra nhanh chóng, dòng chảy văn hóa ấy đang đứng trước nguy cơ đứt gãy. Nếu không có một chiến lược phát triển tổng thể, bài bản và quyết liệt – trong đó văn hóa và du lịch đóng vai trò hạt nhân – thì sông Hồng rất có thể sẽ chỉ còn là một dòng chảy vật lý, mất đi linh hồn văn hóa từng gắn bó mật thiết với tiến trình phát triển của vùng đất Thăng Long – Hà Nội nghìn năm văn hiến.
Từ bảo tàng sống ven sông đến vành đai sáng tạo văn hóa – du lịch
Trong tâm thức người Việt, sông Hồng gắn liền với truyền thuyết Lạc Long Quân – Âu Cơ, gợi nhớ hành trình khai phá lưu vực trù phú này. Từ bao đời, dòng sông mang vẻ huyền nhiệm ấy được gọi là “sông Cái”, là “Mẹ” của nền văn minh châu thổ Bắc Bộ. Không chỉ kiến tạo địa lý, sông Hồng còn bồi đắp nên nền văn hóa rực rỡ – nơi sản sinh hệ thống lễ hội đậm đà bản sắc như rước nước, thờ Mẫu, hội Gióng… được cộng đồng gìn giữ và trao truyền qua nhiều thế hệ. Dọc hai bờ sông là những làng nghề, làng cổ, không gian sinh hoạt cộng đồng được ví như “bảo tàng sống” của ký ức văn hóa Việt.
Làng Bát Tràng nổi danh với dòng gốm truyền thống đã vươn ra thế giới; Kim Lan lưu giữ lễ hội rước nước đậm tín ngưỡng nông nghiệp; làng cổ Đường Lâm – di tích làng cổ quốc gia đầu tiên – vẫn gìn giữ nguyên vẹn kiến trúc và nhịp sống làng xã vùng xứ Đoài. Với đặc điểm “nơi nào có sông, nơi ấy có hội”, khu vực ven sông Hồng là không gian diễn xướng dân gian đặc sắc: quan họ, hát chèo, ca trù, hát văn… cùng hệ thống đình, chùa, miếu mạo, chợ quê, bến nước tạo nên bản đồ văn hóa đa lớp, hòa quyện giữa tâm linh, sinh hoạt và sáng tạo.
Tuy nhiên, dòng chảy văn hóa ấy đang đối diện nguy cơ đứt gãy. Sự phát triển đô thị thiếu đồng bộ khiến không gian hai bờ sông trở nên manh mún, chia cắt; hạ tầng kết nối hạn chế; cơ chế bảo tồn – phát triển di sản thiếu cụ thể; các điểm nhấn du lịch chưa được định hình rõ ràng. Trong khi, tại nhiều đô thị lớn như Paris, London, Seoul, những dòng sông lịch sử đã trở thành trục văn hóa – cảnh quan trung tâm.
Ngược lại, sông Hồng vẫn như một khoảng trống trong bức tranh phát triển của Hà Nội. Không gian công cộng nghèo nàn, quy hoạch ven đê còn phân mảnh, hoạt động văn hóa – nghệ thuật thiếu điểm tụ và sức lan tỏa. Trong khi đó, Hà Nội lại đang sở hữu những “trục vàng mềm” ven sông với khả năng kết nối mạnh mẽ: từ Cổ Loa – Kim Lan – Bát Tràng đến trung tâm phố cổ, hồ Gươm; từ Sơn Tây – Đường Lâm đến các không gian nghệ thuật đương đại, các bến diễn xướng truyền thống. Đây là nền tảng thuận lợi để xây dựng một “vành đai văn hóa – sáng tạo” bên sông.
Phó Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Thị Thu Phương – Viện trưởng Viện Văn hóa Nghệ thuật quốc gia Việt Nam – nhấn mạnh: muốn phát triển công nghiệp văn hóa cần có hành lang pháp lý rõ ràng và cơ chế huy động nguồn lực hiệu quả. Việc xây dựng không gian văn hóa hai bờ sông Hồng cần được xác định là chiến lược đầu tư dài hạn, cần tháo gỡ những nút thắt trong quản lý, sử dụng quỹ đất ven sông, phục vụ cho các hoạt động văn hóa, nghệ thuật và dịch vụ công cộng.
Tiến sĩ Lê Thị Việt Hà (Đại học Quốc gia Hà Nội) cũng cho rằng: sông Hồng hoàn toàn có thể trở thành một “Cheonggyecheon của Hà Nội” nếu có tầm nhìn quy hoạch thông minh, xanh, bền vững, hướng đến cộng đồng. Song để điều đó thành hiện thực, cần một cơ chế đặc thù giải quyết các vướng mắc về đê điều, bãi sông, quản lý đất đai...
Cần cơ chế đặc thù để “sông Mẹ” cất “tiếng nói” thời đại
Trong Quy hoạch Thủ đô Hà Nội thời kỳ 2021 – 2030, tầm nhìn đến năm 2050, sông Hồng được xác định là “trục xanh, trục cảnh quan trung tâm”, một trong các trục không gian chủ đạo kết nối các vùng phát triển. Đồng thời, Chiến lược phát triển công nghiệp văn hóa Việt Nam đến năm 2030 cũng đặt mục tiêu biến văn hóa thành ngành kinh tế quan trọng, góp phần khẳng định bản sắc quốc gia.
Việc đầu tư phát triển các trung tâm công nghiệp văn hóa, du lịch văn hóa, không gian sáng tạo gắn với di sản – đặc biệt tại khu vực ven sông – sẽ là động lực thúc đẩy các giá trị văn hóa trở thành nguồn lực phát triển bền vững. Hiện nay, tiềm năng văn hóa – du lịch ven đô gắn với sông nước và làng nghề truyền thống vẫn còn bị bỏ ngỏ. Sản phẩm du lịch chưa đặc sắc, thiếu chuỗi trải nghiệm.
Nhiều chuyên gia đề xuất hình thành các tuyến không gian văn hóa – sáng tạo ven sông, kết nối từ Cổ Loa, Kim Lan, Bát Tràng, Long Biên về phố cổ, hồ Gươm. Tuyến du lịch thủy nội địa này có thể kết hợp các điểm dừng tại làng nghề, bến diễn xướng, tổ chức không gian đi bộ, nghệ thuật dân gian, chợ đêm ven sông; đồng thời phát triển các công viên văn hóa mở, quy tụ cộng đồng sáng tạo và tổ chức các lễ hội, trải nghiệm văn hóa thường xuyên cho người dân và du khách.
Mới đây, UBND thành phố Hà Nội đã chấp thuận cho liên danh Đèo Cả – Văn Phú nghiên cứu đề xuất dự án “Xây dựng đại lộ và cảnh quan ven sông Hồng”. Đây là bước tiến đáng kể nhằm cụ thể hóa Quy hoạch phân khu đô thị sông Hồng đã được phê duyệt từ năm 2022. Đặc biệt, Văn phòng Chính phủ đã ban hành Văn bản số 6223/VPCP-QHĐP truyền đạt ý kiến chỉ đạo của Thủ tướng Phạm Minh Chính yêu cầu các bộ, ngành liên quan khẩn trương phối hợp thực hiện Kết luận của Tổng Bí thư Tô Lâm về phát triển Thủ đô – trong đó xác định trục sông Hồng là “biểu tượng phát triển mới của Hà Nội trong kỷ nguyên mới”. Việc phân công nhiệm vụ cụ thể cho từng bộ, ngành thể hiện quyết tâm chính trị cao trong việc đồng hành cùng Hà Nội phát triển không gian sông Hồng thành vùng lõi sáng tạo, phát triển bền vững – hiện đại – giàu bản sắc.
Sông Hồng – nơi định vị bản sắc Thăng Long, từng là trục giao thương phồn thịnh bậc nhất của người Việt cổ. Ngày nay, để dòng “sông Mẹ” ấy tiếp tục cất lên tiếng nói của thời đại, Hà Nội cần đặt văn hóa làm hạt nhân, du lịch làm cầu nối và cộng đồng làm trung tâm.
Khi ấy, một Hà Nội bên sông – văn hiến, sáng tạo, đáng sống – sẽ không còn là giấc mơ xa nếu hôm nay chúng ta hành động bằng tầm nhìn và quyết tâm.
