Rối nước Đồng Ngư là một trong 14 phường rối nước còn hoạt động, mỗi phường rối có nét đặc trưng riêng không chỉ ở mỗi tích trò mà còn là lối thể hiện. Qua thời gian, các giá trị đó đang tiếp tục được người dân lưu giữ, phát triển.
Rối nước Đồng Ngư, xã Ngũ Thái, huyện Thuận Thành là loại hình nghệ thuật độc đáo đang được bảo tồn và phát triển.
Vốn là thợ cơ khí, từ nhỏ, ông Nguyễn Thành Lai (Giám đốc Khu Bảo tồn văn hóa dân gian Luy Lâu) đã có niềm đam mê đặc biệt với rối nước. Bởi vậy, các buổi biểu diễn của nghệ nhân rối nước trong làng, ông đều có mặt.
Dần dần, ông thuộc từng tích trò, cách biểu diễn cũng như chế tác con rối và trở thành một trong những thành viên quan trọng trong phường rối nước Đồng Ngư.
Ngoài những con rối phổ biến gồm chú tễu, tứ linh, con trâu..., rối nước Đồng Ngư còn có những con rối đặc trưng cho văn hóa vùng đất Quan họ như liền anh, liền chị, chiếc thuyền rồng chở liền anh, liền chị, đám cưới chuột... Theo nghệ nhân rối nước, mỗi con rối đều mang câu chuyện khác nhau. Khi chế tác, nghệ nhân phải thật chỉn chu, tỉ mỉ, chú ý đến từng chi tiết.
Nhằm bảo tồn và phát huy giá trị rối nước Đồng Ngư, đặc biệt, mang rối nước đến với đông đảo khán giả, ông Lai thành lập Khu Bảo tồn văn hóa dân gian Luy Lâu có hơn 1.000 con rối khác nhau đủ để 3 đoàn đi biểu diễn cùng một lúc.
Chia sẻ về ý tưởng thành lập Khu Bảo tồn văn hóa dân gian Luy Lâu, ông Nguyễn Thành Lai cho biết trước đây, rối nước Đồng Ngư rất nổi tiếng trong vùng nhưng các nghệ nhân chủ yếu đi biểu diễn trong làng hoặc những lễ hội quanh đó.
Bởi vậy, năm 2009, ông quyết tâm thuê 5.000m2 đất của địa phương thời hạn 5 năm một lần cùng 1.000m2 đất thổ cư của gia đình để thành lập Khu Bảo tồn văn hóa dân gian Luy Lâu và lập Phường rối nước Luy Lâu, tập hợp những người đam mê rối nước Đồng Ngư, xây dựng thủy đình là nơi biểu diễn tại chỗ.
Ban đầu, Phường rối nước Luy Lâu có 10 thành viên. Đến nay, phường rối có 30 người tham gia, được chia làm 3 đoàn, hằng năm đi biểu diễn trên 700 ca (mỗi ca múa kéo dài khoảng 45 phút) múa rối nước ở khắp các địa phương trong cả nước.
Ở phường rối nước Luy Lâu, nét độc đáo nhất là có sự kết hợp hài hòa giữa biểu diễn rối nước và hát Quan họ.
Trong mỗi buổi biểu diễn, mở đầu bao giờ cũng được bắt đầu bằng màn chào hỏi của chú “Tễu.” Sau đó là tiết mục hái cau mời trầu thể hiện nét độc đáo của văn hóa Quan họ. Dưới nước, chú rối trèo, hái cau. Trên bờ, liền chị hát Quan họ và bưng cơi trầu mời khách, đã tạo nên nét độc đáo của phường rối này.
Những làn điệu Quan họ mượt mà đằm thắm cùng lối biểu diễn tự nhiên, dí dỏm của chú rối khiến du khách ai đã một lần xem rối nước cũng không khỏi lưu luyến. Khác với các phường rối khác thường biểu diễn bằng sào, rối nước ở đây được biểu diễn bằng dây lẫn sào. Vì vậy, con rối có thể đi ra xa buồng trò, biểu diễn được nhiều động tác hơn nên đến gần với khán giả.
Cùng với dòng chảy thời gian, sự phát triển của xã hội, nghệ nhân Phường rối nước Luy Lâu ngoài gìn giữ các tích trò cổ còn tiếp tục sáng tạo ra tích trò mới thể hiện nét đẹp của văn hóa Bắc Ninh và sự phát triển của thời đại như, tích trò đám cưới chuột, rước kiệu, đánh đu, giã bạn, Tôn Ngộ Không, chú mèo lười...
Song song với hoạt động bảo tồn và phát huy giá trị rối nước Đồng Ngư, hiện nay, Trung tâm Bảo tồn văn hóa dân gian Luy Lâu còn là nơi lưu giữ các giá trị văn hóa dân gian truyền thống. Nghệ nhân Nguyễn Thành Lai cho biết ông đã quy hoạch, xây dựng Trung tâm thành nơi hội tụ văn hóa dân gian, làng nghề truyền thống của Bắc Ninh.
Anh Nguyễn Văn Quang (quê tại Hòa Bình) biết đến nghệ thuật múa rối nước Đồng Ngư từ rất lâu. Anh được xem biểu diễn rối nước ở các sự kiện văn hóa, văn nghệ của tỉnh Bắc Ninh, trong các khu du lịch... Thông qua các tích trò, mỗi lần xem biểu diễn, anh như được sống lại với trò chơi của tuổi thơ. Vì vậy, anh thường xuyên đưa người thân đến với Trung tâm để được xem nghệ nhân biểu diễn. Anh mong rằng, các nghệ nhân rối nước Đồng Ngư tiếp tục giữ “lửa nghề” để giá trị văn hóa dân gian này mãi trường tồn.
Để đông đảo người biết đến rối nước Đồng Ngư, bên cạnh quảng bá hình ảnh rối nước mỗi dịp đi biểu diễn, các nghệ nhân còn giới thiệu loại hình nghệ thuật này trên các trang mạng xã hội, fanpage, zalo...
Phó Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Bắc Ninh Nguyễn Văn Ảnh cho biết, Ủy ban Nhân dân tỉnh đã phê duyệt Đề án “Bảo tồn và phát huy giá trị múa rối nước làng Đồng Ngư, xã Ngũ Thái, huyện Thuận Thành” với mục tiêu tôn vinh, bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa truyền thống của môn nghệ thuật múa rối nước của làng.
Thời gian thực hiện Đề án từ năm 2018-2020, tổng kinh phí gần 17 tỷ đồng. Trong đó, có hỗ trợ phường rối nước Luy Lâu. Sau khi có Đề án, chính quyền địa phương đã xây dựng lại các công trình phục vụ biểu diễn rối nước như thủy đình, nhà văn hóa, tài trợ kinh phí để phường rối đầu tư sân khấu, hệ thống âm nhạc, con trò... Đặc biệt, phường rối đẩy mạnh hoạt động đào tạo, truyền nghề, thu hút các bạn trẻ ở địa phương tham gia.
Thời gian tới, ngành Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Bắc Ninh tiếp tục triển khai các hoạt động bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa rối nước Đồng Ngư, tổ chức biểu diễn, quảng bá rối nước trong tỉnh, tập huấn, đào tạo cho con em địa phương tìm hiểu, thực hành múa rối nước... để đông đảo người dân trong, ngoài tỉnh được thưởng thức các tiết mục rối nước Đồng Ngư./.
