Lễ cúng mừng cơm mới là bản sắc văn hóa độc đáo của người Thái ở Mai Châu, là triết lý sống nhân văn, tinh thần đoàn kết, tình yêu đối với thiên nhiên và lòng biết ơn với tổ tiên.
Trong không gian nhà sàn trầm ấm thoảng hương lúa mới, lễ cúng mừng cơm mới của đồng bào Thái ở Mai Châu, Phú Thọ từ nhiều đời nay vẫn được gìn giữ như một nghi lễ thiêng liêng. Lễ cúng mừng cơm mới là lời tri ân mùa màng, biểu tượng của văn hóa nông nghiệp lúa nước, là sợi dây gắn kết gia đình, dòng họ, cộng đồng người Thái trong hành trình lao động và gìn giữ bản sắc dân tộc.
*Lễ cúng cơm mới nhân văn từ một tích xưa
Theo tập tục của người Thái ở Mai Châu, mâm đồ lễ trong lễ cúng cơm mới không có gia súc, gia cầm. Tập tục này bắt nguồn từ một câu chuyện xưa truyền lại trong cộng đồng. Chuyện kể rằng thuở con người và muông thú còn hiểu tiếng nhau, một gia đình nghèo có người cha mới mất muốn làm mâm cơm mới dâng lên tổ tiên, nhưng trong nhà chỉ còn con gà mẹ đang nuôi đàn gà con. Đêm trước lễ, hai vợ chồng bàn nhau làm thịt gà để cúng. Gà mẹ tình cờ nghe được đã nghẹn ngào dặn dò đàn gà con phải thương nhau khi mai này không còn mẹ bên cạnh.
Chủ nhà vô tình nghe thấy, xúc động trước tình mẫu tử thiêng liêng của loài vật nên quyết định giữ lại đàn gà để nuôi. Người chồng sau đó đem chài ra suối bắt cá để làm lễ. Từ đó, người Thái hình thành tục cúng cơm mới bằng cá suối – một quan niệm nhân văn sâu sắc, tôn trọng sự sống và lưu giữ hơi ấm của tình thương.
Trước kia, người Thái quan niệm mâm cá cúng phải có nhiều cá để thể hiện sự chăm chỉ và no đủ, không đặt nặng chuyện cá lớn hay nhỏ. Theo thời gian, quan niệm đã thay đổi. Cá to trên mâm lễ trở thành biểu tượng của vụ mùa bội thu, là lời khẳng định thành quả lao động của gia đình kính báo với tổ tiên.
Chị Lộc Thị Nha (xã Mai Châu) chia sẻ, cách chế biến cá trong lễ cơm mới mộc mạc nhưng tinh tế. Cá được làm thành hai món truyền thống - nướng và hấp. Cá nướng được ướp lá gừng giã nhuyễn, sả, ớt tươi, mắm, muối. Cá hấp được gói trong lá dong, buộc lạt giang, hấp trong khoảng một giờ – giữ nguyên mùi vị núi rừng, thơm nồng và mộc mạc như chính nếp sống của người Thái.
Nếu cá là lễ vật của núi rừng, thì cơm xôi là sản vật thiêng của nương rẫy, linh hồn của lễ mừng cơm mới. Khi lúa bắt đầu vào độ chín vàng, người phụ nữ Thái sẽ chọn những bông lúa đẹp nhất ở thửa ruộng tốt nhất, mang về treo gác bếp. Khi mùa màng gặt xong, họ mới đạp thóc, giã gạo, đồ xôi để làm lễ.
Cụ bà Hà Thị Ứn (bản Pom Coọng, Mai Châu) cho biết, xôi chín sau khi đồ được quạt nguội rồi gói thành những gói nhỏ vuông vức bằng lá dong. Cách gói này giúp xôi giữ nguyên độ dẻo thơm, đồng thời dễ bày lên mâm cúng. Những nắm xôi xanh lá, trắng ngà, hương thơm quện trong khói bếp, là kết tinh của cả một vụ mùa nắng gió trên nương.
*Giá trị nhân văn bền bỉ qua nhiều thế hệ
Sau khi các sản vật được chuẩn bị, gia đình bắt đầu dọn mâm cúng. Gia chủ cầm bát muối trắng, rắc từng nhúm nhỏ lên mâm, nghi thức tượng trưng ghi nhớ một thời vất vả, thiếu thốn, khi hạt muối không đủ để chia, đành rắc tượng trưng lên các mâm lễ.
Mâm lễ được đặt trước bàn thờ tổ tiên và thầy cúng đọc bài khấn kể về thuở con người đi khai hoang, đắp bờ, dẫn nước. Văn khấn kể về hạt lúa, hạt gạo được tạo bởi mồ hôi và sự nhọc nhằn, đồng thời là lời mời tổ tiên về hưởng lộc, chúc con cháu sức khỏe, mùa màng bội thu, đi rừng, đi suối bình an.
Tại lễ cúng mừng cơm mới của gia đình chị Lộc Thị Nha (xóm Pom Cọong, Mai Châu) thầy mo Hà Công Nhui đọc bài khấn: “Cơm mới, rượu ngon đã dâng, mời ông bà tổ tiên về ăn cơm đầu bản, uống rượu đầu mương…; ban phúc cho con cháu mạnh khỏe, mùa sau thêm lộc, thêm may…”
Trong lễ mừng cơm mới, gia đình Thái thường mời “bốn góc nhà – ba góc bếp”, tức anh em, họ hàng, láng giềng thân thiết đến dự lễ. Khách đến không mang tiền hay quà mừng, bởi điều quý giá nhất là lời chúc tốt lành và sự hiện diện đông vui của khách, dấu hiệu cho một vụ mùa mới may mắn.
Kết thúc nghi lễ, gia chủ mời khách uống rượu cần, thưởng thức cá suối, cơm xôi, rồi cùng tham gia điệu xòe, nhảy sạp dưới sân. Âm thanh vòng xòe rộn rã, ánh lửa bập bùng trước nhà sàn tạo nên bầu không khí gắn kết đặc trưng của cộng đồng người Thái.
Trưởng phòng Văn hóa - Xã hội xã Mai Châu, Nguyễn Thị Quỳnh Lan chia sẻ, lễ cúng mừng cơm mới là bản sắc văn hóa độc đáo của người Thái ở Mai Châu, là triết lý sống nhân văn, tinh thần đoàn kết, tình yêu đối với thiên nhiên và lòng biết ơn với tổ tiên. Đây cũng là dịp để thế hệ lớn dạy con cháu yêu quý hạt cơm, hiểu công sức làm ra thành quả lao động, biết gắn bó với đất đai và cộng đồng. Vì thế, dù đi xa hay bận rộn, con cháu người Thái luôn cố gắng trở về sum họp cùng gia đình trong ngày lễ.
Giá trị văn hóa của lễ mừng cơm mới đang và sẽ tiếp tục được cộng đồng người Thái gìn giữ như một phần không thể thiếu của đời sống tinh thần, góp phần tạo nên sắc màu văn hóa đặc biệt của vùng đất Mai Châu tươi đẹp./.
