Người Ê Đê ở Đắk Lắk luôn nỗ lực gìn giữ và phát huy những giá trị văn hóa truyền thống đặc sắc của dân tộc mình.
Người Ê Đê ở Đắk Lắk hiện còn lưu giữ nhiều giá trị văn hóa truyền thống bản địa đặc sắc, độc đáo. Chính quyền địa phương đang nỗ lực bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống, từ đó giúp khôi phục di sản, hình thành sản phẩm du lịch cộng đồng và mở rộng sinh kế bền vững.
*Phục dựng các lễ hội truyền thống
Hiện nay, tại các xã: Sông Hinh, Đức Bình, Ea Ly, Ea Bá (tỉnh Đắk Lắk), đồng bào Ê Đê có khoảng hơn 10.000 người đang sinh sống và làm ăn; đoàn kết hòa hợp trong cộng đồng các dân tộc thiểu số khác như, Ba Na, Tày, Nùng, Thái, Dao, Chăm, Mường… Dù địa giới hành chính cấp xã thay đổi hay tên gọi địa phương khác đi, người Ê Đê nơi đây vẫn luôn nỗ lực gìn giữ và phát huy những giá trị văn hóa truyền thống đặc sắc của dân tộc mình.
Tại xã Sông Hinh, nhiều nghi lễ đặc sắc của người Ê Đê như, lễ cúng bến nước, cúng đầu làng, cúng đeo vòng, lễ trưởng thành… được gìn giữ và phục dựng.
Già làng Ma Trút cho biết, đây là những nghi lễ thể hiện sức mạnh cộng đồng, sự gắn kết buôn làng và khát vọng phát triển. Chính vì vậy, cộng đồng luôn gìn giữ và trao truyền cho thế hệ sau.
Đặc biệt, năm 2018, lễ cúng trưởng thành của người Ê Đê (huyện Sông Hinh, tỉnh Phú Yên cũ) được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Nhiều năm qua, di sản văn hóa này được chính quyền địa phương và các cơ quan liên quan cùng cộng đồng người Ê Đê nơi đây nỗ lực bảo tồn, phát huy. Thời gian thực hiện lễ cúng cũng được đồng bào rút ngắn để tránh lãng phí, ảnh hưởng đến công việc của người thân, họ hàng trong gia đình.
Già làng Ma Trút chia sẻ thêm, theo văn hóa truyền thống trong cộng đồng người Ê Đê, mỗi con người từ khi sinh ra đều được tổ chức cúng và đeo vòng 7 lần từ thấp đến cao tương đương từng ché rượu. Lễ cúng ché 7 là lớn nhất và người đó được coi là trưởng thành.
Thông qua lễ cúng trưởng thành và các lễ cúng khác, người Ê Đê cầu mong nhận được sự truyền nối sức mạnh truyền thống của bộ tộc, đồng thời gửi gắm niềm tin và hy vọng về sức mạnh giúp bảo vệ và xây dựng buôn làng phát triển. Các nghi lễ tâm linh này có từ xa xưa, được truyền từ đời này qua đời khác và đã ăn sâu vào tâm trí, đời sống sinh hoạt của đồng bào. Lễ cúng trường thành mang lại niềm vui, tự hào trong cộng đồng người Ê Đê nơi đây.
Theo Chủ tịch UBND xã Sông Hinh Nguyễn Chí Hiền, lễ cúng trưởng thành của người Ê Đê không chỉ thể hiện bản sắc văn hóa tiêu biểu của đồng bào dân tộc thiểu số tại địa phương mà còn có giá trị đối với văn hóa cộng đồng và cả dân tộc Việt Nam. Trong quá trình cư trú lâu dài tại tỉnh Phú Yên cũ, với sức sáng tạo văn hóa không ngừng, đồng bào Ê Đê đã có những đặc thù riêng về văn hóa, thể hiện trong phong tục, tập quán, tín ngưỡng, lễ hội.
Hiện nay, dưới tác động của nhiều yếu tố như, kinh tế, văn hóa, xã hội, đời sống của người Ê Đê đã có nhiều thay đổi. Các nghi lễ vì thế cũng có sự biến đổi thích hợp trên những giá trị văn hóa mới phù hợp với sự phát triển chung, phát huy những yếu tố tích cực, tạo sức mạnh và động lực nội sinh duy trì bản sắc văn hóa tộc người.
Thời gian tới, UBND xã Sông Hinh sẽ tăng cường chỉ đạo các thôn, buôn và các gia đình, cá nhân người Ê Đê tiếp tục giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa lễ cúng trưởng thành trở thành nét văn hóa độc đáo tại địa phương.
Tại xã Đồng Xuân, nhiều lễ hội truyền thống cũng đã được khôi phục, nổi bật là Lễ hội Trống đôi, cồng ba, chiêng năm”, tạo điểm nhấn đặc sắc trong đời sống văn hóa của người dân địa phương.
Địa phương xác định việc bảo tồn văn hóa phải đi đôi với nâng cao đời sống người dân. Do đó, bên cạnh khôi phục các lễ hội, địa phương tập trung hỗ trợ nghệ nhân truyền dạy cho thế hệ trẻ; đồng thời xây dựng sản phẩm văn hóa đặc trưng nhằm phục vụ phát triển du lịch trong tương lai.
* Phát huy giá trị nhà dài Ê Đê gắn với du lịch cộng đồng
Kiến trúc nhà dài của người Ê Đê là một công trình nghệ thuật độc đáo, hình dáng tựa chiếc thuyền độc mộc, thể hiện sự hòa hợp tuyệt đối với thiên nhiên đại ngàn. Nhà thường được làm bằng các vật liệu tự nhiên như, gỗ, tre, nứa, lợp mái cỏ tranh. Đặc trưng nổi bật nhất là chiều dài ngôi nhà lên hàng chục mét và có thể nối dài mỗi khi một thành viên nữ trong nhà lập gia đình, điều này cũng thể hiện đặc điểm của chế độ mẫu hệ tồn tại lâu đời.
Một trong những điểm nhấn của nhà dài là cầu thang chính (cầu thang cái) với hình ảnh đôi bầu sữa mẹ và vầng trăng khuyết không chỉ là lối lên nhà mà còn là biểu tượng tôn vinh quyền lực của người phụ nữ trong gia đình. Không gian nhà dài được chia thành nhiều khu vực như, phòng khách, nơi sinh hoạt chung, cúng tế và phòng ngủ của các thành viên trong đại gia đình. Mọi hoạt động văn hóa, từ nghi lễ cúng bến nước, mừng lúa mới đến diễn xướng sử thi và tiếng cồng chiêng ngân vang, đều diễn ra dưới mái nhà dài. Do đó, nhà dài không chỉ là nơi ở, mà còn là "linh hồn" của cả buôn làng.
Bà Võ Thị Phượng, Giám đốc Bảo tàng tỉnh Đắk Lắk cho biết, từ bao đời nay nhà dài của người Ê Đê không chỉ là kiến trúc nhà ở mà còn là biểu tượng của một nền văn hóa mẫu hệ độc đáo, gắn kết các thành viên trong gia đình và cộng đồng buôn làng.
Dưới mái nhà dài, tiếng cồng chiêng vang vọng, khói bếp mờ ảo và những câu chuyện kể bên ché rượu cần trong các lễ hội… Tất cả trở thành biểu tượng thiêng liêng của con người Tây Nguyên. Do đó, cần bảo tồn và phát huy giá trị của kiến trúc cũng như không gian văn hóa trong nhà dài truyền thống, bà Võ Thị Phượng nhấn mạnh.
Theo Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Đắk Lắk, toàn tỉnh hiện còn khoảng 5.600 ngôi nhà dài được lưu giữ và phục dựng. Tuy nhiên, trước “làn sóng” đô thị hóa, sự thay đổi về lối sống, đặc biệt là chi phí, nguồn vật liệu ngày càng khan hiếm, khiến việc duy trì và xây dựng nhà dài truyền thống rất khó khăn. Nhiều ngôi nhà dài bị xuống cấp, hư hỏng và được thay thế bằng nhà xây kiên cố theo phong cách hiện đại.
Trước thực trạng trên, tỉnh Đắk Lắk triển khai nhiều giải pháp hỗ trợ nhằm bảo tồn và phát huy giá trị của nhà dài truyền thống của các đồng bào tại chỗ. Đến nay, việc gìn giữ, phục dựng nhà dài đạt được những kết quả tích cực.
Ở nhiều buôn làng, bảo tồn nhà dài đã gắn với phát triển du lịch, những ngôi nhà dài không chỉ là nơi sinh hoạt của gia đình, cộng đồng mà còn trở thành điểm du lịch hấp dẫn đối với du khách trong và ngoài nước.
Thời gian tới, chính quyền địa phương và ngành chuyên môn tiếp tục triển khai chính sách hỗ trợ các buôn du lịch cộng đồng: Xây dựng, cải tạo, nâng cấp công trình công cộng trong buôn phục vụ du lịch, đầu tư hệ thống hạ tầng, hỗ trợ kinh phí khôi phục, mua sắm trang thiết bị cho các đội văn nghệ, đội cồng chiêng, vật dụng phục vụ lễ hội… Đồng thời, tuyên truyền người dân trong buôn bảo tồn nhà dài truyền thống, gắn với phát triển du lịch nhằm phát huy giá trị của nhà dài và tạo sinh kế bền vững bà con./.
(Bài viết có sự phối hợp thực hiện của Vụ Pháp chế, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch)
