Là thế hệ thứ 20 trong một gia đình làm tranh truyền thống, Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Đăng Chế hiểu sâu sắc cái đẹp của dòng tranh dân gian Đông Hồ.
Cùng với Dân ca Quan họ, Bắc Ninh còn sở hữu một di sản văn hóa độc đáo và đặc sắc - tranh dân gian Đông Hồ. Nghề làm tranh dân gian đã được hình thành ở Đông Hồ, thị xã Thuận Thành từ thế kỷ XVI và phát triển rực rỡ vào thập niên 40 của thế kỷ XX. Tuy nhiên đến nay, làng nghề đang có nguy cơ bị mai một. Trước thực trạng đó, cùng với sự nỗ lực của các cấp chính quyền, nhiều gia đình, nghệ nhân vẫn đang nỗ lực bảo tồn, phát huy giá trị dòng tranh quý này.
* Miệt mài lưu giữ nghề làm tranh quý
Là thế hệ thứ 20 trong một gia đình làm tranh truyền thống, Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Đăng Chế hiểu sâu sắc cái đẹp của dòng tranh dân gian Đông Hồ. Nguy cơ mất đi nét đẹp văn hóa dân gian là điều làm ông trăn trở nhất.
Sinh ra và lớn lên ở làng tranh Đông Hồ, Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Đăng Chế dù ở tuổi thất thập cổ lai hy vẫn đang từng ngày gìn giữ, làm sống dậy nét văn hóa đã đi vào thi ca của vùng quê Kinh Bắc giàu truyền thống. Tâm huyết của người một long giữ nghề đến gần hết cuộc đời càng được thể hiện rõ qua việc ông thành lập nhà trưng bày tranh dân gian Đông Hồ năm 2024. Đây là nhà trưng bày tranh dân gian Đông Hồ tư nhân đầu tiên trên địa bàn, góp phần bảo tồn, phát huy giá trị nghề làm tranh dân gian này.
Theo Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Đăng Chế, nhà trưng bày giúp du khách hiểu biết đầy đủ, thú vị về các quy trình vẽ mẫu, tạo màu, in tranh của một dòng tranh dân gian đã tồn tại từ nhiều thế kỷ ở Việt Nam.
Đây cũng là không gian lưu giữ những ký ức, tư liệu, hình ảnh, kỷ vật tiêu biểu về cuộc đời đam mê, sự nghiệp bảo tồn di sản văn hóa làng Đông Hồ của dân tộc Việt Nam và gia đình Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Đăng Chế.
Cùng với đó, mỗi ngày, ba thế thệ trong gia đình ông vẫn miệt mài gìn giữ, lưu truyền dòng tranh quý. Nghệ nhân Nguyễn Đăng Tâm (con trai Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Đăng Chế) cho biết, hằng ngày có rất nhiều du khách đến tham quan, tìm hiểu tranh dân gian Đông Hồ. Ông vừa ngồi chỉnh bản khắc gỗ, in tranh, anh vừa giới thiệu với du khách những nguyên liệu, cách làm tranh dân gian Đông Hồ.
Trong làng tranh Đông Hồ, xưa kia có 17 dòng họ nay chỉ còn 2 dòng họ giữ nghề là: dòng họ Nguyễn Hữu và Nguyễn Đăng. Gia đình Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Hữu Sam có người con trai cả Nguyễn Hữu Hoa cùng vợ là Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Thị Oanh và người con trai thứ Nguyễn Hữu Quả đang tiếp tục duy trì nghề làm tranh. Dù thu nhập không cao nhưng các thành viên trong gia đình vẫn gắn bó với công việc cha ông để lại.
Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Hữu Quả cho biết, là con trai thứ của cố Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Hữu Sam, từ năm lên 7- 8 tuổi, ông đã được tiếp xúc với nghề làm tranh Đông Hồ thông qua các công việc phụ giúp như tô màu, phơi tranh và thu dọn. 12 tuổi, ông đã quen với cách tô màu tranh, thuộc từng khuôn in các loại để biết tranh nào khuôn ấy, khuôn nào in trước, khuôn nào in sau. Thấy ông yêu nghề, cha mẹ đã chỉ cho ông tô màu tranh từ dễ đến khó, bắt đầu từ màu vàng rồi mới đến các màu khác. Mỗi bức tranh, ông được hướng dẫn nhiều công đoạn. Cách quét màu phải nhẹ nhàng, đều tay, sao cho màu thấm vào tranh không nhiều quá, không ít quá để bức tranh phẳng như lụa, màu không gồ ghề.
Thường một bức tranh phải có 5 màu chủ đạo nên phải có 5 bản khắc, 5 lần in. Màu nhạt in trước, màu đậm in sau. Độ lệch các bản màu càng ít thì chất lượng tranh càng cao. Được làm hoàn toàn thủ công với các công đoạn tỉ mỉ. Vì thế, những bức tranh ông Quả làm ra đều giữ được những tinh hoa, kỹ thuật của tranh Đông Hồ cổ. Những bản in gỗ gia đình ông coi như báu vật. Những bản in tuổi đời hàng trăm năm vẫn được ông và gia đình gìn giữ như một cách thức tiếp nối nghề của cha ông.
Hiện nay, ngôi nhà 5 gian đã trở thành điểm trưng bày hàng trăm bản khắc cổ, những bức tranh lung linh sắc màu như minh chứng cho sức sống mãnh liệt của một dòng tranh truyền thống. Dù có thời điểm thị trường đầu ra rất khó khăn nhưng Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Hữu Quả và gia đình vẫn tiếp nối nghề của cha ông.
* Làm mới tranh Đông Hồ từ các chủ đề mới
Xuất thân từ gia đình có mẹ làm tranh Đông Hồ và về làm dâu trong gia đình có truyền thống làm nghề tranh dân gian, Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Thị Oanh được “truyền lửa” tình yêu di sản và luôn mang trong mình khát khao phát triển nghề.
Trân trọng những sản phẩm tranh được in thủ công từ ván gỗ, phối hợp màu sắc tự nhiên từ màu đỏ của đất, màu vàng hoa hòe, màu trắng từ vỏ sò điệp… và những câu chuyện đậm tính nhân văn đằng sau những bức tranh ấy, Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Thị Oanh không chỉ sưu tầm phục chế nghề truyền thống của ông cha để lại, mà còn sáng tác, sáng tạo nhiều chủ đề mới cho tranh dân gian Đông Hồ phù hợp với thị hiếu thẩm mỹ đương đại để tìm kiếm cơ hội mở rộng thị trường.
Trong số hơn 50 mẫu tranh hiện đại do bà Nguyễn Thị Oanh sáng tác, nhiều tác phẩm đạt giải cao tại các cuộc thi sản phẩm làng nghề tiêu biểu như: Giải thưởng dành cho sản phẩm được nhiều người yêu thích nhất tại Triển lãm làng nghề năm Du lịch quốc gia Đồng bằng sông Hồng - Hải Phòng năm 2013; tác phẩm “Chùa Bút Tháp” đạt Huy chương Vàng tại Festival Bắc Ninh năm 2014, giải A trưng bày sản phẩm làng nghề do Báo Nông thôn ngày nay tổ chức năm 2015, giải Nhì (không có giải Nhất) cuộc thi thiết kế sản phẩm du lịch Bắc Ninh năm 2019...
Nhiều năm qua, Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Thị Oanh tích cực tham gia các hoạt động trình diễn, giới thiệu, quảng bá nghề làm tranh dân gian tại các sự kiện quan trọng ở trong nước và quốc tế. Dưới sự hướng dẫn, giới thiệu của Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Thị Oanh, du khách quốc tế ngưỡng mộ trước một dòng tranh dân gian đặc sắc, quý giá của người Việt Nam với nguyên liệu từ thiên nhiên, mang phong cách sáng tạo độc đáo, không giống với bất kỳ nơi nào trên thế giới. Ngoài ra, du khách còn được trải nghiệm in tranh, tìm hiểu sâu hơn về vẻ đẹp, phong tục văn hóa truyền thống cùng những ước mơ, khát vọng, triết lý sống của người Việt Nam thông qua ngôn ngữ nghệ thuật đặc sắc trên nền giấy dó lấp lánh sắc điệp của tranh Đông Hồ.
Hơn 50 năm sưu tầm, sáng tạo và sản xuất tranh dân gian, hiện nay, Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Thị Oanh vẫn hằng ngày cần mẫn làm nghề và truyền nghề. Bà cùng con cháu nỗ lực gìn giữ, phát huy kho báu di sản mà cha ông để lại với ước nguyện giữ nghề làm tranh dân gian Đông Hồ sống mãi, để sắc màu dân tộc, tinh hoa văn hóa của đất nước và tâm hồn người Việt ngày càng tỏa sáng với thế giới.../.
