Với những đóng góp nhằm lưu giữ văn hóa Quan họ, năm 2022, ông Nguyễn Văn Cầu được Chủ tịch nước phong tặng danh hiệu Nghệ nhân Nhân dân.
Hơn 90 tuổi với gần 80 năm nuôi dưỡng tình yêu Quan họ, Nghệ nhân Nhân dân Nguyễn Văn Cầu (phường Thị Cầu, thành phố Bắc Ninh, tỉnh Bắc Ninh) không chỉ là người “truyền lửa” cho thế hệ sau mà còn là “ bảo tàng sống ” lưu giữ văn hóa Quan họ.
Với chất giọng khỏe khoắn, vang, rền, nền, nảy, ông Nguyễn Văn Cầu vẫn say sưa truyền dạy Quan họ cho các thế hệ.
Nhớ lại những ngày đầu khi “bén duyên” Quan họ, Nghệ nhân Nhân dân Nguyễn Văn Cầu cho biết, ông sinh ra ở làng Quan họ gốc Thị Cầu và được nuôi dưỡng tâm hồn từ những câu dân ca. Ông được học Quan họ từ chú từ năm 10 tuổi. Ban đầu, ông học lời ca, tiếng hát. Sau đó, được cho đi “chơi” Quan họ, ông đã bắt đầu được học cách đối đáp, xưng hô, tác phong, ẩm thực… của người Quan họ. Từ đó, làn điệu dân ca này dần ngấm vào máu ông.
Theo ông Nguyễn Văn Cầu, hát Quan họ thì dễ nhưng cách “chơi” Quan họ rất khó bởi “chơi” cần tổng hợp các yếu tố văn hóa như: biểu diễn, trang phục, ẩm thực, các tục của người Quan họ… Vì vậy, các liền anh, liền chị cần có quá trình sinh hoạt lâu dài, học hỏi từ nhiều thế hệ. Quan họ chủ yếu truyền miệng nên chỉ đi “chơi” Quan họ mới có thể thấm nhuần và hiểu được những nguyên tắc.
Nghệ nhân Nhân dân Nguyễn Văn Cầu chia sẻ, một canh hát Quan họ giữ đúng các lề lối thường kéo dài từ 19 giờ hôm trước đến 3 giờ hôm sau và được chia thành 3 chặng. Chặng đầu tiên, các liền anh, liền chị hát những bài “lề lối” giọng cổ. Chặng thứ hai, liền anh, liền chị hát những bài thuộc giọng vặt. Chặng cuối mời nhau ăn tiệc mặn, tiệc ngọt và ca những lời ca ân nghĩa, thủy chung để rồi khi chia tay sẽ hát những lời ca giã bạn.
Thường xuyên được tham gia các canh hát nên đến nay, ông Cầu có thể hát được hầu hết các làn điệu Quan họ cổ và truyền dạy cho các thế hệ trẻ. Không chỉ tự trau dồi, làm giàu kho tàng kiến thức của bản thân, ông còn là người tập hợp, Chủ nhiệm Câu lạc bộ Quan họ Thị Cầu từ năm 1988 đến năm 1993.
Từ năm 1993 đến nay, dù sức khỏe yếu, không còn làm chủ nhiệm nhưng ông vẫn là “linh hồn” của câu lạc bộ. Trong mỗi buổi sinh hoạt của câu lạc bộ, ông vẫn tham gia, uốn nắn, “truyền lửa” tình yêu cho các thế hệ.
Liền anh Lê Văn Trọng, Chủ nhiệm Câu lạc bộ Quan họ Thị Cầu tâm sự: “Hiện nay, trong câu lạc bộ, ngoài Nghệ nhân Nhân dân Nguyễn Văn Cầu, lớp liền anh, liền chị chúng tôi sau này không có ai đủ hơi, đủ giọng ca được nhiều câu khó như “Gọi đò” nữa”. Ông Cầu được ví như “bảo tàng sống” của quan họ Thị Cầu nói riêng và Dân ca Quan họ Bắc Ninh nói chung. Ông là cố vấn, thường xuyên tham gia các buổi sinh hoạt của câu lạc bộ để truyền dạy cho các thành viên về cách “chơi” Quan họ của các liền anh, liền chị xưa kia, cách tổ chức buổi hát canh theo lối cổ...”.
Đến nay, ông Cầu vẫn là một trong 4 thành viên của Ban truyền dạy Quan họ Thị Cầu. Đặc trưng của Quan họ là cách buông câu nhả chữ, các từ nhấn nhá cần đúng chỗ, chỉ cần quên, sai một chi tiết là có thể phá hỏng cả bài. Do đó, mỗi khi có người đến học, ông luôn tỉ mỉ hướng dẫn.
Để các thế hệ hiểu rõ về Quan họ, trong quá trình truyền dạy, ông giải thích cặn kẽ, sâu sắc về nguồn gốc, lề lối, quy tắc của một canh hát truyền thống, trang phục, cách chơi, hệ thống các giọng lề lối; các giọng lẻ, giọng vặt và giã bạn cùng các quy tắc ứng xử, phong cách lối sống, lối chơi đặc trưng.
Đến nay, Nghệ nhân Nhân dân Nguyễn Văn Cầu đã truyền dạy cho hàng trăm liền anh, liền chị. Nhiều người đã có thể truyền dạy ở các câu lạc bộ, đi thi và đạt được các thành tích cao ở những cuộc thi về dân ca.
Cùng với việc truyền dạy Quan họ, với mong muốn lan tỏa và gìn giữ vốn quý quê hương, Nghệ nhân Nhân dân Nguyễn Văn Cầu còn cung cấp tư liệu phục vụ công tác sưu tầm, lưu giữ, nghiên cứu về di sản văn hóa Quan họ, các tư liệu, cách hát của Quan họ Thị Cầu cho các cơ quan chuyên môn như: Bảo tàng Dân tộc học Hà Nội, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Bắc Ninh, Nhà hát Dân ca Quan họ Bắc Ninh... Đồng thời, ông tích cực đóng góp tư liệu vào quá trình làm Hồ sơ công nhận Dân ca Quan họ Bắc Ninh là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.
Với những đóng góp đó, năm 2018, ông được UBND tỉnh Bắc Ninh công nhận nghệ nhân cấp tỉnh; năm 2019 được Chủ tịch nước phong tặng danh hiệu Nghệ nhân Ưu tú; năm 2022, được Chủ tịch nước phong tặng danh hiệu Nghệ nhân Nhân dân./.
