Từ món ăn cổ truyền trong mâm cỗ Tết, nghề làm bánh khẩu xén, bánh chí chọp của người Thái trắng ở Mường Lay đã trở thành di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.
Phường Mường Lay, tỉnh Điện Biên nằm bên lòng hồ thủy điện Sơn La, nơi hầu hết cư dân là đồng bào dân tộc Thái ngành Thái trắng sinh sống. Từ bao đời nay, cùng với nhà sàn, trang phục truyền thống và điệu xòe, bánh khẩu xén đã trở thành một phần không thể thiếu trong đời sống văn hóa ẩm thực của người Thái trắng nơi đây.
Với đôi bàn tay khéo léo, phụ nữ Thái trắng ở Mường Lay đã tạo nên những chiếc bánh khẩu xén thơm ngon, giòn xốp, mang hương vị rất riêng. Trước kia, khẩu xén chủ yếu được làm trong những dịp lễ, Tết để dâng cúng tổ tiên và tiếp đãi khách quý. Ngày nay, bánh khẩu xén không chỉ phục vụ nhu cầu trong gia đình mà đã trở thành sản phẩm hàng hóa, được người tiêu dùng nhiều nơi ưa chuộng và được công nhận là sản phẩm OCOP của địa phương.
Bánh khẩu xén được làm quanh năm, nhưng nhiều nhất là vào khoảng từ tháng 10 đến tháng 12 âm lịch để phục vụ nhu cầu Tết. Khi Xuân về, khắp các bản của phường Mường Lay lại rộn ràng tiếng chày giã bột, các bà, các chị quây quần cùng nhau làm bánh. Với người Thái trắng, trong mâm cỗ ngày Tết, bánh khẩu xén là món không thể thiếu, tượng trưng cho sự đủ đầy, sung túc.
Nguyên liệu chính để làm bánh là gạo nếp và củ sắn tươi. Sau khi được nấu chín, gạo nếp và sắn được giã, xay nhuyễn thành bột, rồi trộn thêm trứng gà, đường hoặc muối để tạo hương vị. Khối bột sau đó được dùng “con lăn” dàn mỏng thành từng miếng lớn hình chữ nhật, đem phơi trong bóng râm đến khi bánh se mặt thì cắt thành miếng nhỏ theo hình dáng mong muốn, tiếp tục phơi cho thật khô. Khi ăn, bánh được đem rán phồng như bánh phồng tôm. Khẩu xén Mường Lay thường có bốn màu chủ đạo là trắng, đỏ, vàng và tím, tạo nên vẻ bắt mắt hấp dẫn.
Những năm gần đây, nhận thấy tiềm năng phát triển của loại bánh truyền thống này, địa phương đã hỗ trợ thành lập các mô hình liên kết, trong đó có Hợp tác xã Lay Nưa, nhằm tổ chức sản xuất theo hướng hàng hóa, nâng cao chất lượng, mẫu mã và giá trị sản phẩm. Nhờ đó, bánh khẩu xén dần khẳng định được chỗ đứng trên thị trường, góp phần tạo việc làm, tăng thu nhập cho nhiều phụ nữ địa phương.
Bà Lò Thị Miền, người làm bánh lâu năm ở phường Mường Lay cho biết, trước đây khẩu xén chỉ dùng trong dịp lễ, Tết. Sau này, khi du khách đến tham quan, thưởng thức đều khen ngon, người dân mới làm bán nhỏ lẻ tại chợ, rồi phát triển thành sản xuất tập trung trong hợp tác xã. Việc làm bánh không chỉ giúp chị em phụ nữ có thêm thu nhập mà còn góp phần quảng bá món ăn truyền thống của người Thái trắng Mường Lay.
Theo ông Lưu Văn Hoan, Giám đốc Hợp tác xã Lay Nưa, mỗi hội viên trong mùa cao điểm có thể làm từ 10–15 kg bánh/ngày, giá bán tại nhà khoảng 30.000 đồng/kg, tùy từng loại. Trong đó, bánh làm từ nếp cẩm có giá cao nhất, bánh làm từ sắn có giá thấp hơn nhưng lại được người tiêu dùng ưa chuộng nhờ độ giòn và hương vị đậm đà. Từ khi được công nhận OCOP, bánh khẩu xén ngày càng được biết đến rộng rãi, mở ra hướng phát triển bền vững cho nghề truyền thống.
Từ món ăn cổ truyền trong mâm cỗ Tết, nghề làm bánh khẩu xén, bánh chí chọp của người Thái trắng ở Mường Lay đã trở thành di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Khẩu xén đã trở thành một sản phẩm ẩm thực mang đậm bản sắc văn hóa Điện Biên, vừa góp phần gìn giữ truyền thống, vừa tạo sinh kế cho nhiều gia đình ở phường Mường Lay./.
