Với người Xạ Phang, mỗi đôi giày thêu không chỉ là một sản phẩm thủ công mà còn là kết tinh của lao động, sáng tạo và truyền thống văn hóa được trao truyền qua nhiều thế hệ.
Người Hoa (Xạ Phang) là một trong những dân tộc rất ít người ở Việt Nam, với dân số hơn 2.000 người, sinh sống tập trung tại một số xã vùng cao của tỉnh Điện Biên. Bên cạnh sản xuất nông nghiệp, người Xạ Phang còn lưu giữ nhiều nghề thủ công truyền thống, trong đó nổi bật là nghề làm giày thêu.
Trong đời sống văn hóa của người Xạ Phang, giày thêu không chỉ là vật dụng sinh hoạt hằng ngày mà còn gắn với các nghi lễ quan trọng trong vòng đời người. Việc tự may, tự thêu giày được coi là nét sinh hoạt truyền thống tiêu biểu, thể hiện sự khéo léo, cần mẫn và óc thẩm mỹ tinh tế của người phụ nữ. Từ khi còn nhỏ, các bé gái đã được bà, mẹ, chị truyền dạy cách may vá, thêu thùa. Khi trưởng thành, hầu như người phụ nữ Xạ Phang nào cũng thành thục việc làm giày cho người thân trong gia đình sử dụng suốt cả cuộc đời. Trung bình để hoàn thành một đôi giày thêu phải mất từ 10 đến 12 ngày với nhiều công đoạn tỉ mỉ.
Giày thêu của người Xạ Phang đa dạng về kiểu dáng, màu sắc, phù hợp với từng độ tuổi, giới tính và mục đích sử dụng. Ngoài giày dùng hằng ngày, đồng bào còn làm giày cho cô dâu, chú rể trong ngày cưới, giày cho người cao tuổi và cả những đôi giày chuyên biệt bán cho người Mông dùng trong tang lễ. Mỗi đôi giày vừa là sản phẩm phục vụ sinh hoạt, vừa là thước đo sự đảm đang của người phụ nữ trong gia đình.
Để làm ra một đôi giày hoàn chỉnh phải trải qua nhiều công đoạn công phu. Nguyên liệu chủ yếu gồm vải dày, mo tre, lá tre rừng, chỉ khâu, chỉ thêu, giấy bản và keo dán từ củ cây “mùa rỉ”. Chỉ khâu được làm từ vỏ cây “mà”, cho sợi dai, chắc, ít thấm nước, trước khi sử dụng được chà sáp ong để tăng độ bền. Đế giày được ghép từ nhiều lớp mo tre già, bọc vải và khâu chắc chắn. Thân giày được tạo hình từ vải trắng, phủ thêm lớp vải màu làm nền thêu hoa văn. Giày nữ thường kín mũi, nhỏ gọn; giày nam hở phần mũi, có nút cài trên mu bàn chân, tạo dáng khỏe khoắn.
Thêu hoa văn là công đoạn đòi hỏi kỹ thuật và thẩm mỹ cao nhất. Hoa văn chủ đạo là các mô-típ hoa lá cách điệu, cây thân leo, kết hợp với họa tiết hình học như zích zắc, sóng lượn, răng cưa, nổi bật là hình hoa 6 cánh và 4 cánh. Màu sắc sử dụng thường là đỏ, vàng, xanh, hồng những gam màu rực rỡ, thể hiện tinh thần lạc quan, niềm tin vào cuộc sống. Trên giày nữ, mảng hoa văn lớn thường được thêu ở giữa mu bàn chân làm điểm nhấn; còn giày nam, hoa văn được thêu trải đều trên thân giày.
Mỗi đôi giày thêu không chỉ là một sản phẩm thủ công mà còn là kết tinh của lao động, sáng tạo và truyền thống văn hóa được trao truyền qua nhiều thế hệ. Thông qua từng đường kim, mũi chỉ, người Xạ Phang gửi gắm tình yêu thiên nhiên, quan niệm về cái đẹp và ước vọng về sự may mắn, hạnh phúc trong cuộc sống.
Với những giá trị đặc sắc đó, ngày 9/3/2021, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã ban hành Quyết định số 829/QĐ-BVHTTDL, đưa Nghề làm giày thêu của người Hoa (Xạ Phang) tỉnh Điện Biên vào Danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, góp phần khẳng định giá trị và mở ra cơ hội bảo tồn, phát huy nghề truyền thống độc đáo này trong đời sống đương đại./.
